شکل گیری و تکوین کلام اشعری و نقش عالمان اشعری خراسان در
این روند، مطلبی است که سالها قبل مورد تاکید آلارد و هالم در پژوهش های خود قرار
گرفته است. چاپ و نشر متون کلامی این عالمان در سالیان اخیر نیز دلیل قاطعی بر این
مدعا است. از میان عالمان اشعری نیشابور، ابوسعد عبدالرحمن بن مأمون بن علی بن
ابراهیم متولی، صاحب اثری مختصر به نام المغنی است که متن آن را ماری برنارد بر
اساس نسخه شهرداری اسکندریه (با تاریخ کتابت 590) منتشر کرده است. این کتاب که
اثری مختصر در کلام اشعری است، متأثر از کتاب الارشاد جوینی است. متولی در 427
احتمالا در نیشابور یا یکی از روستاهای اطراف آن به دنیا آمد و در مروروذ، بخاری و
مرو نزد عالمان شافعی و اشعری روزگار خود به تحصیل پرداخت. وی کتاب مشهوری در فقه
به نام التتمه دارد که در ادامه تألیف اثری از استاد خود فورانی به نام الابانه
است که به دلیل مرگش ناتمام مانده است، هر چند متولی خود نیز نتوانست کتاب التتمه
را به انجام برساند و تألیف کتاب را تا باب حدود به اتمام رسانده است. سبکی از
آثار او به کتابی به نام المختصر فی الفرائض، کتاب در خلاف، و اثری در اصول الدین
بر مکتب کلامی اشعری اشاره کرده است که مقصودش همان کتاب المغنی است.[1]
وی در بغداد بعد از درگذشت ابواسحاق شیرازی به جای او در نظامیه بغداد به تدریس
فقه شافعی مشغول بوده است. بعد از مدتی از سمتش عزل شد اما باردیگر تا پایان حیاتش
عهده دار تدریس نظامیه بغداد باقی ماند. وی در شب جعمه، هجدهم ماه شوال 478 در
بغداد درگذشت. سبکی نمونه ای از آراء فقهی او را نقل کرده است. کتاب المغنی که در
نسخه ای دیگر (در کتابخانه سلیمانیه 2340) با نام الغنیه فی اصول الدین آمده و به
نظر نام کتاب همین بوده باشد، مورد اشاره عالم امامی عبدالجلیل قزوینی قرار گرفته
است هر چند مطلبی که عبدالجلیل از این کتاب نقل کرده، در نسخه های فعلی موجود
نیست. کتاب الغنیه فی اصول الدین به تحقیق عماد الدین احمد حیدر (بیروت: مؤسسة
الکتب الثقافیة، 1406/1987) نیز منتشر شده است. متولی در کتاب خود به گزارش مختصری
از کلام اشعری پرداخته و مواضع مورد اختلاف خود با معتزله و برخی گروه های خراسانی
چون کرامیه را متذکر شده است. اختصار و شیوه تألیف وی نشانگر آن است که هدف وی
ارایه کتابی مختصر در کلام اشعری بوده است و احتمالا خود وی این کتاب را در نظامیه
بغداد به عنوان متنی برای آشنایی با کلام اشعری تألیف و تدریس کرده است. متولی در
برخی مسائل کلامی همچون جواز ظهور کرامات، حیات پیامبران در قبر که از مسائل مورد
بحث و جدل میان اشاعره و معتزله و کرامیه بوده، به تفصیل بیشتری سخن گفته است.