در سنت تراجم نگاری متاخر شیعه کتاب طبقات اعلام الشیعة تألیف عالم و فقیه برجستۀ شیخ آقابزرگ طهرانی اهمیت فراوانی دارد. بخش قابل توجهی از کتاب اخیر به تحقیق مرحوم علینقی منزوی منتشر شده و بخش هایی نیز به کوشش و تحقیق دیگران. نگارنده در نوشتار حاضر با تکیه بر بررسی مجلد مربوط به قرن دهم (احیاء الداثر من القرن العاشر) در صدد نشان دادن لزوم ارایۀ تصحیحی جدید از این کتاب است و دلایل مختلف برای چنین کاری را به تفصیل توضیح می دهد. تصحیح و تحقیق آثار و انتشار آنها با دشواری های فراوانی روبرو هست اما این مسائل در خصوص برخی آثار با مشکلات بیشتری مواجه هست. از زمانی که مرحوم شیخ آقابزرگ طهرانی – طاب ثراه- کار تألیف الذریعة را آغاز کرد، در کنار آن به فکر تدوین اثری در تراجم عالمان امامیه بر اساس قرن افتاد که ثمرۀ آن نگارش کتاب ارزشمند طبقات اعلام الشیعة شد که هر قرنی نام خاصی دارد. ظاهرا گردآوری اطلاعات مربوط به الذریعه و آثار مکتوب شیعه در قرون گذشته که با مراجعه به کتابخانه های عمومی و خصوصی و گردآوری اطلاعات فراوان برای آن شروع شده بود، باعث شد تا مرحوم آقابزرگ این امکان را بیابد تا اثری دیگر در کنار الذریعه پدید آورد. با این حال متاسفانه مرحوم آقابزرگ خود نتوانست در روزگار حیاتش کار انتشار طبقات را به سرانجام برساند و بعدها فرزند ایشان، مرحوم علینقی منزوی در سالیان متمادی، مجلداتی از این کتاب را تصحیح و منتشر کرد. مرحوم منزوی در کار تصحیح کتاب، سلیقه و سبک خاص خود را داشت که البته بسیاری با آن موافق نیستند؛ از جمله افزودن مطالب جدید به متن کتاب بدون اشاره به آنکه مطالب افزودۀ ایشان است نه مطلب نویسنده.
برای کسانی که با نثر آقابزرگ ممارست داشته باشند امکان شناخت مطالب افزوده که گاه رنگ ایدئولوژیک خاص مرحوم منزوی را هم دارد، میسر است. مرحوم منزوی در اواخر عمر، نسخه های اصل طبقات را به همراه الذریعه در اختیار کتابخانۀ مجلس قرار داد هر چند خود روزگار و معیشت خود را به عسرت می گذراند. بارها هنگام مراجعه به طبقات اعلام الشیعه به مطالبی برخورده بودم که در اینکه از قلم مرحوم آقابزرگ باشد، تردید داشتم اما به دلیل نبود نسخۀ خطی امکان مقابله برایم میسر نبود. اکنون که به لطف آن مرحوم امکان دسترسی به نسخه ها فراهم شده، این مطلب میسر شد تا به مقابلۀ متن منتشر شده با نسخۀ خطی بپردازم. برای این کار مجلد مربوط به عالمان قرن دهم هجری را که مدتی است در خصوص برخی از عالمان در قید حیات آن سده به تحقیق مشغول بوده ام را برای مقابله انتخاب کرده ام. ضمن ادای مجدد احترام به عالم بزرگوار شیخ آقابزرگ طهرانی و فرزندشان که در هر حال با صرف عمر به احیاء کتاب پدر پرداخته اند، این مطالب را قلمی می کنم. مقابلۀ بخش هایی از مجلد مذکور با اصل خطی نشانگر دخل و تصرف های فراوانی از سوی مرحوم منزوی است به گونه ای که لازم است نسبت به تصحیح مجدد این کتاب گروهی از محققان آستین همت بالا زده و به جای صرفا تکریم و تمجید های زبانی کاری عملی در حق آن عالم بزرگوار که عمر خود را برای نگارش طبقات و الذریعه صرف نموده، انجام دهند. در سلسله یادداشت هایی که در سایت کاتبان خواهم گذاشت سعی می کنم تا موارد دخل و تصرف ها و گاه مطالبی که برای تصحیح مجدد کتاب سودمند خواهد بود را متذکر شوم.
دخل و تصرف های مرحوم منزوی در کتاب بسیار فراوان است کما اینکه ایشان حتی گاه عبارتها و تعابیر آقابزرگ را تغییر داده اند. به عنوان مثال مرحوم آقابزرگ شرح حال مولی ابراهیم بن ولی الله استرابادی را چنین نوشته اند:
«المولی ابراهیم بن ولی الله الاسترابادی الذی حج فی سنة 958 و ظفر بنسخة رسالة الحسنیة عند بعض السادة بدمشق و اتی بها الی بلاده و ترجمها بالفارسیة بالتماس بعض الاخیار و طبعت الترجمة مع حلیة المتقین فی سنة 1287 و فی سنة 1275 و فی بعض نسخ الترجمة انه ظفر بالنسخة الورع المشهور الامیر ضیاء الدین و ترجمه موشحا باسم الشاه الطهماسب الذی جلس من سنة 930 الی سنة 984 و اما اصل الرسالة فاستظهر صاحب الریاض انه تألیف الشیخ ابی الفتوح الرازی المفسر الفه باسم الحسنیة نظیر عبدالمحمود فی الطرائف»
در حالی که متن در نسخۀ خطی پس از اشاره به نام عبدالمحمود که ابن طاووس برای خود در نگارش الطرائف برگزیده، پایان می یابد متن در تصحیح مرحوم منزوی چند سطر بعد هم ادامه دارد. از سوی دیگر در همان چند سطر مرحوم آقابزرگ نیز دخل و تصرف های صورت گرفته است. متن چاپ شده عبارتهای مذکور چنین است:
«ابراهیم الاسترآبادی: ابن ولی الله المعروف بگرگین الذی حج عام 958 و ظفر بنسخة رسالة الحسنیة (ذ7 قمـ 89) عند بعض السادة بدمشق و أتی بها إلی بلاده و ترجمها بالفارسیة (ذ4:97) بالتماس بعض الاخیار. و طبعت الترجمة مع حلیة المتقین 1287 و 1275. و جاء فی بعض نسخ الترجمة أنه ظفر بالنسخة الورع المشهور المیر ضیاء الدین و ترجمه موشحاً باسم الشاه طهماسب (930-984). و أما اصل الرسالة فاستظهر صاحب الریاض أن تألیف أبی الفتوح الرازی المفسر ألفه باسم الحسنیة و هو اسم مستعار کما فعل ابن طاوس فی کتاب الطرائف (← ذ 15 قمـ 1012) فسمی نفسه عبدالمحمود... (احیاء الداثر من القرن العاشر، ص 1)