منابعی تازه یاب برای تحقیق در زندگی و آثار ابن ابی جمهور احسایی*

زابینه اشمیتکه

چکیده: به تازگی دو مجموعه نسخه خطی به دست آمده که به نحو ملموسی دانش و آگاهی ما از برهه هایی ناشناخته و آثار ابن ابی جمهور احسایی (متوفی بعد از 906/1501) را فزونی می بخشد. مجموعه نسخه هایی خطی که اکنون در تملک کتابخانه مدرسه علمیه مروی در تهران می باشند (نسخه های خطی مروی، شماره های 855 و 874) تماما مشتمل بر آثار ابن ابی جمهور هستند و احتمالا در ایام زندگی او کتابت شده اند به گواه اجازه ها و حاشیه هایی که خط او بر آنهاست. مقاله حاضر ضمن آنکه تلاشی است در جهت ذکر اهمیت این یافته ها در خط سیر زندگی احسایی است، همچنین مشتمل است بر تصحیح اجازه ای عامه از ابن ابی جمهور که در ضمن نسخه خطی چستربیتی 3810 (برگ های 328-329 ب) (از کتاب مَجْلی) او آمده است.

                     کلید واژه ها: ابن ابی جمهور احسایی، فلسفه اشراق، اجازه، اجازه عامه، مشهد، احسا، نسخه خطی.

نویسندگان مسلمان بی شماری که آثارشان تداول گسترده ای در نسل های بعدی داشته، تماما از توجه نویسندگان کتاب های تراجم به دور مانده اند و تنها منابع برای بازسازی شرح احوال آنها (اگر در دسترس باشد) شواهدی به نقل از خود آنها همچون انجامه ها، شرح حال خودنگاشت وحواشی خود شرح حال نگارانه است که ممکن است از تألیفات آنها گردآوری کرد. نمونه ای برجسته از این دست، شخصیت کاملا پیچیده شمس الدین محمد بن محمود شهرزوری (حیات نیمه دوم قرن هفتم / سیزدهم میلادی)، یکی از شارحان کهن شیخ اشراق شهاب الدین سهروردی مقتول (در 587/1191) است که از قضای روزگار خود وی، شرح حال فلاسفه پیش از اسلام و بعد از اسلام را نگاشته که مهمترین شرح حال درباره سهروردی که تا کنون در اختیار داریم را نیز او آورده است (نزهة الارواح).[1]

دسته دیگر عالمان که درباره آنها در سنت شرح حال نگاری، تنها اطلاعات پراکنده ای آمده، که در مجموع تقریبا منحصر است به برخی شواهد خود نگاشت که در توصیف خودشان نقل کرده اند. عالم امامی محمد بن علی بن ابراهیم بن (ابی) جمهور احسایی[2] وضعیتی این گونه دارد. ابن ابی جمهور در نیمه دوم سده نهم هجری / پانزدهم میلادی فعالیت داشته و اساسا به خاطر کتاب مَجْلی مِرأة المَنْجی فی الکلام و الحکمتین و التصوف شهرت دارد که در کتاب اخیر همانگونه که عنوان کتاب دلالت دارد به شیوه ای جدید و بدیع که سابقه نداشته است، کلام معتزلی و اشعری، فلسفه مشائی و اشراقی و تصوف فلسفی را به طریقی نوین تلفیق نموده است. ابن ابی جمهور در اجازه ای صادرشده در 897/1492 در شهر مشهد و همین گونه در مقدمه کتابش در حدیث یعنی عوالی اللآلی که در همان سال تألیف آن را به پایان برده، هفت طریق خود در اتصال به علامه حلی (متوفی 726/1325) که به شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (متوفی 460/1067) باز می گردد، را بیان کرده است. این طرق روایت، مشتمل بر اسامی عالمان متعددی هستند که جز این جا در جایی دیگر ناشناخته اند و نظری جامع و فرا گیر از سنت شیعی به خصوص در سده های هشتم – نهم / چهاردهم – پانزدهم ارایه می دهند. این طرق اسناد خصوصا روابط نزدیک موجود میان عالمان و مراکز تشیع دوازده امامی در آن زمان یعنی بحرین، عراق (در اینجا  به نحو خاص مراد نجف و حله است) و ناحیه جبل عامل را نشان می دهند. بیشتر مدخل های اختصاص داده شده در کتب تراجم شیعی به ابن ابی جمهور و خصوصا اساتید و راویان بلافصل و مستقیم او، عموما متکی بر اطلاعات ارایه شده توسط ابن ابی جمهور در ضمن سلسله اسانید طرق او آمده است.[3]

بازسازی شرح حال ابن ابی جمهور از این رو اساسا مبتنی است بر مطالب خود او که می توان از نگاشته هایش جمع آوری نمود؛ انجامه ها و اجازات او.[4] از اهمیت خاص، اجازه ای است که ابن ابی جمهور در10 جمادی الاولی 896/21 مارس 1491 در مشهد به محمد بن صالح غروی داده که از آن نسخه ای به خط مؤلف در ضمن نسخه خطی چستربیتی 3810 (برگ های 328 الف – 329ب) در انتهای کتاب المَجلی آمده است.[5] این اجازه به آن دسته از اجازات تعلق دارد که به آنها اجازه عامه می گویند که به علاوه مشتمل بودن بر پنج طریق اتصال به مشایخ، شرح حال مفصلی از ابن ابی جمهور را دارد که به عنوان مقدمه بوده که مجیز در ذکر احوال خود تا 896/1491 نگاشته است. از این رو آن نوشته، سندی معتبر برای تاریخ گذاری آثار وی تا آن تاریخ است چه موجود یا مفقود.

به تازگی دو مجموعه نسخه خطی شناخته شده، که به نحو ملموسی دانسته های ما درباره شرح حال و حیات علمی ابن ابی جمهور را فزونی می بخشد.[6] این دو مجموعه نسخه خطی، اکنون در تملک کتابخانه مدرسه علمیه مروی در تهران است و به صورت چاپ برگردان (عکسی) نیز منتشر شده اند (مروی شماره های 855 و 874).[7] این دو نسخه تماما مشتمل بر نگاشته های ابن ابی جمهور هستند[8] و ظاهرا در طی حیات وی کتابت شده اند. یکی از آنها نسخه 874 همچنین مشتمل است بر دو اجازه به خط مؤلف که ابن ابی جمهور داده است و کاملا محتمل است که برخی از حواشی در هر دو نسخه را نیز او نگاشته باشد. به علاوه، هر دو نسخه مشتمل بر شماری از آثار منحصر به فرد و تک نسخه از ابن ابی جمهور است که تا کنون گمشده تلقی می شده است و انجامه های مؤلف که به دقت تمام ثبت شده اند که در اکثر موارد این نوشته ها، مشتمل بر جزئیاتی از شرح حال ابن ابی جمهور است. بر اساس مطالب دیگر فراهم آمده به واسطه این دو نسخه خطی، شرح حال ابن ابی جمهور را می توان مورد بازبینی قرار داد.

ابن ابی جمهور که اصلش از روستای تیمیه در الحساست، تحصیلات خود را در زادگاهش بحرین آغاز کرده آنگونه که از نام های عالمانی که ذکرشان به عنوان اساتید مستقیم در چهار طریق نخست روایت او آمده که جملگی اهل بحرین بوده اند یعنی پدرش زین الدین علی بن حسام الدین ابراهیم بن حسن بن ابی جمهور احسایی (متوفی پیش از 895/1489-1490) که وی را ابن ابی جمهور به وضوح نخستین استاد خود معرفی کرده است (شیخی و استادی الاول)؛ شمس الدین محمد بن کمال الدین موسوی حسینی احسایی؛ حرز الدین بحرانی اوائلی و شمس الدین محمدبن شهاب الدین احمد موسوی حسینی ( که او خود شاگرد عالمان مختلفی از قطیف بوده) بوده اند.[9] در 877/1473-1474 ابن ابی جمهور برای سفر حج نخست به مکه سفر نمود و پس از آن به مراقد ائمه درعراق سفر کرد و در نهایت در مشهد رحل اقامت افکند.[10] ممکن است در طی این سفر بوده باشد که ابن ابی جمهور حدود یک ماه در جبل عامل اقامت داشته واحتمالا در آنجا نزد شیخ علی بن هلال جزائری به تحصیل پرداخته است. وی در نجف نیز بوده و در آنجا نزد شرف الدین حسن فتال نجفی (زنده در 870/1465-1466) که او نیز شاگرد جلال الدین دوانی (متوفی 908/1502) بوده، تحصیل نمود. وی دیداری از کاشان داشت و در آنجا نزد وجیه الدین بن علاء الدین فتح الله بن عبدالملک بن شمس الدین بن فتحان واعظ قمی کاشانی (زنده در 877/1473) تحصیل نمود.[11] همانگونه که ابن ابی جمهور در مقدمه کشف البراهین بیان داشته، در طی همین دیدار نخست از مشهد بود که وی با سید محسن بن محمد رضوی قمی (متوفی 931/1524-1525) آشنا شد.[12] در 878/1474 ابن ابی جمهور در سه مجلس مناظره ای با عالمی سنی اهل هرات داشت. مجلس اول و سوم مناظره در خانه سید محسن رضوی برگزار شده بود. محل مجلس دوم که در 10 ذو الحجه 878/8 آوریل 1474 رخ داده بود، مدرسه سلطان شاهرخ میرزا بوده است.[13] آخرین مدرک تاریخ دار در خصوص اقامت بار نخست ابن ابی جمهور در مشهد 17 ذو الحجه 878 / 5 مه 1474 بوده است زمانی که ابن ابی جمهور املاء شرح خود بر رساله کلامیش زاد المسافرین با عنوان کشف البراهین را در خانه میزبان و حامی خود سید محسن رضوی به اتمام رسانده بود که به خواهش وی شرح خود را تألیف کرده بود.[14]

پیش از کشف دو نسخه مدرسه مروی ، هیچ اطلاع شرح حال نگارانه از ابن ابی جمهور در اینکه در طی دهه بعد در کجا بوده، در دست نبوده است. نسخه 874 مدرسه مروی شاهدی دارد از اینکه زمانی میان 878 و 886، ابن ابی جمهور به زادگاهش بحرین بازگشته است. در 20 صفر 886/21 آوریل 1481 او نگارش کتاب قبس الاقتداء فی شرائط الافتاء و الاستفتاء را در الحسا به اتمام رسانده است. همانگونه که عنوان این اثر دلالت دارد، کتاب مذکور به شرایط فتوی و فتوی دادن مربوط است.[15] آقابزرگ طهرانی گزارش کرده که نسخه به خط مؤلف این کتاب را در کتابخانه خصوصی عالم و فقیه عراقی سید محمد علی هبةالدین شهرستانی (1301-1386/1883-1884 – 1966-1967) موجود است. با این حال اکنون از سرنوشت این نسخه اطلاعی در دست نیست.[16] نسخه باقی مانده در ضمن مجموعه 874 مدرسه مروی بنابراین تنها نسخه موجود کتاب قابل دسترس است. تاریخ آمده در انجامه این نسخه، گفته های آقابزرگ را تأیید می کند که گفته بود رساله در 888 به اتمام رسیده است.[17] در 26 ذو القعده 886/20 ژانویه 1482 ابن ابی جمهور تألیف رساله کوتاه کلامی خود مسلک الافهام فی علم الکلام را در قطیف به پایان رسانده بود.[18] نسخه 874 تنها نسخه شناخته شده است که متن این رساله را به صورت مستقل و بدون شرح و شرح شرح در ضمن آن آمده است که بعدها ابن ابی جمهور بر این کتاب خود نگاشته یعنی النور المنجی من الظلام حاشیه مسلک الافهام که آن را در سوم شعبان 893/13 ژولای 1488 در تیمیه الحسا به پایان رسانده بود و مَجْلی مرأة المَنْجی که نسخه مُسَوَّده آن را در اواخر جمادی الثانی 895/ آوریل 1490 در مشهد به اتمام رسانده بود و نسخه مُبَیَّضه آن را در 6 صفر 896/29 دسامبر 1490 به تبییض رسانده بود. در سنت روایی بعدی کتاب مسلک الافهام، متن در ضمن شرح یا شرح شرح آمده و انجامه مؤلف در پایان مسلک حذف شده است.[19] هر دو متن قبس الاقتداء و مسلک الافهام را یک نفر کتابت کرده است، هر چند خود را معرفی نکرده است، دیگر آنکه در حواشی قبس الاقتداء در چندین جا علامت بلاغ مقابله و تصحیح آمده است (برگ های 22ب، 24 ب، 27ب، 31 الف، 34 الف : بلغ مقابلته ایده الله سبحانه) که ظاهرا همان کاتب نگاشته همچون بلاغ قرائت های فراوان که در سراسر متن مجلی مرأت المنجی موجود در کتابخانه چستربیتی 3810 آمده است.[20] با دستخطی همانند همچنین بلاغ های تصحیح بر نسخه از کتاب کاشفة الحال که محمد بن صالح کتابت کرده است (رساله اول نسخه دانشگاه تهران، مجموعه 1815) در این نسخه آمده و مصحح کتاب کاشفة الحال این احتمال را طرح کرده که این مطلب به دستخط خود ابن ابی جمهور است.[21] در انتهای قبس الاقتداء اجازه ای برای روایت به خط مؤلف و فاقد تاریخ آمده است که به جهت محسن رضوی صادر شده است. همانگونه که در پی نشان داده خواهد شد، احتمالا تاریخ صدور این اجازه حوالی 896 باشد.

متن سوم آمده در مجموعه 874 مدرسه مروی، کاشفة الحال عن احوال الاستدال است که اثری در روش شناسی فقه است و از آن دسته آثار ابن ابی جمهور است که تداول گسترده ای داشته است.[22] متن به دست خط متفاوتی کتابت شده است و با انجامه ای خاتمه یافته که با آنچه تاکنون بر اساس منابع دیگر دانسته بود، تأیید می گردد یعنی آنکه ابن ابی جمهور تألیف متن را در سوم ذو القعده 888/ 3 دسامبر 1483 در مشهد به پایان برده است.[23] هر چند کاتب هویت خود را آشکار نکرده ، مقایسه با نسخه کاشفة الحال پیش گفته (نسخه دانشگاه، رساله اول مجموعه 1815) که کاتب آن خود را محمد بن صالح غروی (تاریخ کتابت 15 جمادی الاولی 896/ 26 مارس 1491) در مشهد معرفی کرده، متضمن آن است که نسخه نیز توسط همان کاتب کتابت شده است.

تألیف کتاب کاشفة الحال در طی دومین مدت اقامت ابن ابی جمهور در مشهد بوده است. کهن ترین مدرک تاریخ دار برای این دومین دیدار اثر دیگر ابن ابی جمهور است که در نسخه مروی 874 باقی مانده یعنی البوارق المحسنیه لتجلی الدرر الجمهوریه است که شرحی مفصل بر کتاب الدر المستخرجة من اللحد الحکمة اوست.[24] ابن ابی جمهور این کتاب را در منزل میزبان خود سید محسن رضوی املاء کرده است و به صراحت در مقدمه خود یادآور شده است که او به تألیف کتاب در طی اقامت در خانه رضوی اشتغال داشته است. در پایان شرح، او بیان داشت که وی کتاب را در چهار مجلس املاء کرده است و در طی مجلس چهارم بوده که تألیف کتاب را به اتمام رسانده که 23 محرم 888/ 2 مارس 1483 در بعد از ظهر بوده است.[25] هر چند از مکان املاء سخنی نرفته است، مقدمه بیانگر آن است که این مجالس در مشهد بوده است و به احتمال بسیار زیاد، در خانه سید محسن رضوی.[26]  کتاب با عبارتی پایان یافته که بیان می دارد نسخه حاضر از روی نسخه اصل مؤلف کتابت شده است و با آن در سال 890 مقابله شده است.[27] با فرض اینکه مقابله نسخه ها در مشهد بوده است، این تذکر آخرین شاهد تاریخ دار برای دومین اقامت ابن ابی جمهور در مشهد خواهد بود. این نسخه از البوارق المحسنیه که همچنین تمام متن الدر المستخرجه را دربر دارد و به نظر می رسد که تنها نسخه موجود از هر دو رساله باشد و نشانگر تأثیر عمیق ابن ابی جمهور از فلسفه اشراق در این زمان است. پیش از کشف این مجموعه، کهن ترین شاهد و مدرک برای تأثیر پذیری او از فلسفه اشراق، شرح وی، النور المنجی (تألیف شده در 893/1488) و به صراحت بیشتر شرح شرح او مُجلی مرأت المنجی (تألیف شده در 895/1490) بوده است. در این کتاب (المجلی) ابن ابی جمهور تحت تأثیر و وامدار فراوان الشجرة الالهیة شهرزوری بوده و بسیاری از آموزه های اشراقی را پذیرفته است.[28] دیگر آنکه متن هیچ تردیدی باقی نمی گذارد که الدر المستخرجه اثری مستقل بوده وشرح کتاب کلمات وجیزة مشتملة علی نکت لطائف فی علم و العمل ابن کمونه (متوفی 683/1284) که با عنوان بدیل اللمع الجوینیه نیز شهرت داشته، نبوده که با تردید و شک توسط آقا بزرگ تهرانی (که وی ظاهرا هیچ نسخه ای از الدره یا البوارق را ندیده) بیان شده است.[29]

دو متن دیگر آمده در نسخه مروی 874 مربوط به مسائل فقهی است. ذکر مستحقی الزکاة رساله ای مختصر است که در جایی دیگر به عنوان تألیف ابن ابی جمهور یادی از آن نشده و نسخه حاضر تنها نسخه منحصر به فرد از این متن است.[30] انجامه در پایان دلالت دارد که کاتب ناشناس (خط تا حدی شبیه خط سید محسن رضوی است که در نسخه مروی 855 می توان دید و در حقیقت ممکن است خود او باشد) کتابت نسخه را از روی نسخه اصل در ربیع الاول 889/ آوریل- مه 1484 به اتمام رسانده است. محل کتابت ذکر نشده همچنین نشانی از اینکه چه زمانی ابن ابی جمهور رساله را به پایان رسانده است. با این حال به وی به عنوان مؤلف به صراحت در انجامه اشاره شده که شکی در انتساب اثر به او بر جا نمی گذارد.[31] آخرین عنوان در نسخه مروی 874 رساله فی النیة است که در جاهای دیگر نیز از آن یادی شده و در 2 جمادی الاولی 889/ 7 ژوئن 1484 نگارش آن به پایان رسیده هر چند نسخه حاضر فاقد انجامه است.[32]

دو اجازه به خط مؤلف در نسخه آمده که هر دوی آنها برای سید محسن رضوی صادر شده و تنها یکی از آنها دارای تاریخ است یعنی اجازه ای برای روایت کاشفة الحال با تاریخ 20 جمادی الاولی 896/ 31 مارس 1491. بر اساس علامت تصحیح و بلاغ در برگ 165 ب[33] و این واقعیت که مسلک الافهام در نسخه آمده است در حالی که شرح و شرح آن نیامده، معقول به نظر می آید که فرض کنیم که تمام متن در اواخر دهه 880 کتابت شده و در همان حدود مقابله شده است (نهایت تاریخ چنین کاری آغاز 890 خواهد بود)، یعنی هنوز در هنگام دومین اقامت ابن ابی جمهور در مشهد. اجازه صادر شده در 896/1491 و همچنین احتمالا اجازه دیگر فاقد تاریخ بر عکس ظاهرا تنها در هنگام سومین بار دیدار ابن ابی جمهور از مشهد پس از 895/1490 صادر شده است (بنگرید به ادامه).

نسخه 855 مروی نیز همچنین در اواخر 880 کتابت شده است. این مطلب به وضوح از عبارت کاتب در انجامه دومین رساله که الرسالة البرمکیة فی فقه الصلاة الیومیة است، بر می آید.[34] در انجامه بیان شده که نسخه از روی نسخه به خط میزبان و مشوق ابن ابی جمهور، سید محسن رضوی کتابت شده و کتابت نسخه در 10 صفر 889 / 9 مارس 1484 به پایان رسیده است.[35] نسخه حاضر نیز تنها نسخه شناخته شده از این متن است. هر چند تنها نسخه ای که ترجمه فارسی این رساله هست نیز باقی است که آن نیز ظاهرا نسخه ای منحصر به فرد باشد.[36] سید محسن رضوی ظاهرا کاتب دومین رساله در مجموعه باشد، الرسالة المشهدیة فی الاصول الدیانة و الاعتقادات الحقیه بدلائل الیقینیه هر چند آخر متن (و همین گونه انجامه) آن افتاده است. این رساله نیز اثری مختصر و متداول بوده و دانسته است که ابن ابی جمهور تألیف آن را در 25 محرم 889/ 23 فوریه 1484 در مشهد به اتمام رسانده است.[37] آخرین رساله در مجموعه مروی 855، ظاهرا توسط شخص دیگری کتابت شده، نیز رساله ای کوتاه با عنوان عروة المستمسکین باصول الدین است.[38] متن ناتمام است و از آخر افتادگی دارد بنابراین فاقد انجامه است. از آنجایی که عنوان این کتاب در ضمن اجازه خود نوشت ابن ابی جمهور نیامده یا توسط منابع ذکر نشده[39]، وثاقت انتساب این رساله با این حال مسلم نیست. سبک و محتوی رساله همچنین این واقعیت که دو متن دیگر مجموعه از آثار اوست، قویا مؤید این است که این اثر نیز نگاشته او باشد.

دانسته است که ابن ابی جمهور به زادگاهش در 893/1488 بازگشته است چرا که او نگارش شرحش بر مسلک الافهام یعنی النور المنجی من الظلام را در سوم شعبان 893/13 ژولای 1488 در تیمیه الحسا به پایان رسانده است[40]، اندکی قبل یا احتمالا در سال 894/1488-1499 وی نیت سفر حج دیگری را گرفت و سفرش را از آنجا به عراق در 894 ادامه داد. در طی این سفر بود که او نگارش شرح شرح کتاب مسلک یعنی مجلی مرأت المنجی را آغاز نمود.[41] او المسالک الجامعیة شرح الرسالة الالفیة، شرحی بر رسالة الالفیة شهید اول (متوفی 786/1384) در واجبات نماز را در 24 ربیع الاول 895/15 فوریه 1490 در نجف به پایان رساند.[42] به نظر می آید که او بی وقفه ای به مشهد سفر کرده که این سفر اخیر وی به آنجا، سومین بار دیدار او از آن شهر بوده است.

در طی دو سال بعد (895-897/1490-1492) ما شاهد و مدارک فراوانی از اقامت ابن ابی جمهور در مشهد در اختیار داریم. در پایان جمادی الثانی 895/آوریل 1490 او مُسُودَّه مجلی مرأت المنجی را و در تعاقب آن مُبَیَّضه آن را در 24 ربیع الثانی 896/ 6 مارس 1491 به پایان رسانده است.[43] در پاییز همان سال در 24 ربیع الثانی 896/مارس 1491 او اجازه روایت این کتاب را به محمد بن صالح غروی داده است[44] و پس از آن نیز اجازه ای مفصل بار دیگر به محمد بن صالح در دهم جمادی الاولی 896/ 21 مارس 1491 که مشتمل بر شرح حال خود نگاشت وی است، داده است.[45] محمد بن صالح همچنین دو کتاب دیگر ابن ابی جمهور یعنی المسالک الجامعیة که در خصوص آن اجازه روایتی در 4 جمادی الاولی 896/ 15 مارس 1491 دریافت کرده[46] و کاشفة الحال که برای آن اجازه روایتی در 15 جمادی الاولی 896/ 26 مارس 1491 اخذ کرده است.[47] چند روز بعد در 20 جمادی الاولی 896/ 31 مارس 1491 ابن ابی جمهور اجازه ای دیگر برای روایت کاشفة الحال به میزبان و حامی خود سید محسن رضوی داده که در ضمن نسخه خطی مروی 874 آمده است.[48] مجموعه نسخه همچنین اجازه ای دیگر که به خط مؤلف به سید محسن رضوی داده که فاقد تاریخ است و برای روایت کتاب قبس الاقتداء صادر شده است که احتمالا تاریخش در همین اوان بحث شده، باشد.[49] ابن ابی جمهور ظاهرا در مشهد تا اوایل پاییز 897/1492 اقامت داشته است. در 23 صفر یا 23 رمضان 897/ 26 دسامبر 1491 یا 19 ژولای 1492 او نگارش کتاب خود در حدیث به نام عَوالی اللآلی العزیزیة فی احادیث الدینیة را در آنجا به پایان رساند[50] و در 15 ذو القعده 897/ 8 سپتامبر 1492 او اجازه ای دیگری که مشتمل بر بیان هفت طریق روایت او بوده به سید محسن رضوی داده و اجازه روایت کتاب عوالی را به او داده است.[51]

در اواخر 897/1492 یا آغاز سال 898/1493 ابن ابی جمهور به نظر می آید که وی مشهد را به قصد استراباد ترک کرده باشد و او در آنجا به شاگردش محمد بن صالح که دانسته است که وی در این ناحیه در رجب 898/آوریل- مه 1492 به تدریس اشتغال داشته، پیوسته است.[52] شاهد دیگر در تأیید این مطلب، اجازه ای از ابن ابی جمهور است که او به غروی در 15 جمادی الاولی 898/ 4 مارس 1493 در قلقان (فلقان) در ناحیه استراباد داده است.[53] اندکی بعد در 6 ذو الحجه 898/ 18 سپتامبر 1493 او اجازه ای در استراباد به شخصی به نام جلال الدین بهرام بن شمس الدین بهرام بن علی بن بهرام استرابادی برای روایت کتاب عوالی اللآلی خود داده است. حدودا دو سال بعد، در (پنجشنبه) هفت شعبان 901/21 آوریل 1496 ابن ابی جمهور مبیضه ای از کتاب درر اللألی العمادیة فی احادیث الفقهیة (هنوز یا باز) در استراباد به انجام رسانده که او آن را به وزیر محلی به نام عماد الدین تقدیم کرده است.[54] احتمالا در حین اقامتش در استراباد بود که ابن ابی جمهور اجازه ای به یکی دیگر از شاگردانش، شرف الدین محمود بن سید علاء الدین بن سید جلال الدین هاشمی طالقانی قاشی برای روایت کتاب عوالی اللآلی با عدم اشاره به زمان و مکان صدور داده است.[55]

آخرین دو شاهد درباره زندگی وی دلالت دارد که او به سفر خود به شبه جزیره عربی و عراق ادامه داده است. در 25 ذو العقده 904 / 4 ژولای 1499 او شرح دیگر خود بر باب الحادی عشر نوشته علامه حلی را در مدینه به پایان رسانده است[56] و در 9 رجب 906/ 29 ژانویه 1501 او اجازه ای در حله به علی بن قاسم عذاقه برای روایت قواعد الاحکام علامه حلی داده است[57] پس از این تاریخ هیچ چیز دیگری درباره زندگی ابن ابی جمهور دانسته نیست.

پیوست:

بسم الله الرحمن الرحیم رب یسر و أعن یا کریم، نحمدک اللهم یا من أعطانا ولایة درایة ذخائر الأسرار و أوصلنا إلی معرفة التمییز بین بدایة الخیال و نهایة عوالم معالم الأفکار و کشف لنا الحجب عن مغطیات أستار حقائق الأنوار حتی تم لنا الوصول إلی أهل الجدل و مزالق الانظار و الأبصار و علمنا ما تخلصنا به من ظلمات شبهات أهل الجدل و مزالق الانظار و بصلاتک علی سید الأخیار و أکرم الأبرار محمد المختار و آله الأطهار نسألک یا الله أن تجعلنا ممن وثق بدینه و تمسک بأذیال براهینه و انقاد لشریعته و ترقی إلی مقام طریقته و سرائر حقیقته، انک علی ما تشاء قدیر. فهذا و إن الله تعالی بمنه الکریم و لطفه العمیم جعل أعلام دینه واضحة و معالم مسالک آثار نبیه و أهل بیته بینة لائحة، فوقق جماعة العلماء الأعلام لتهذیب الأصول و معالم الأحکام لتتمیم مکارم الأخلاق الذی هو غایة مقاصد الفضلاء علی الإطلاق، فصنفوا فی ذلک المصنفات و حققوا ذلک السبیل بواضح الدلالات و بینوهن لتلامیذهم و المستفیدین و عرفوهم بما نقحوه کیفیة مسالک الیقین.

و اتفق بالطالع السعید، و التوفیق الحمید، أن کنت من جملة أولئک الأقوام، و ممن سعی فی تحصیل ذلک المرام، فخلطت نفسی معهم فی اقتناء هذه الفضیلة، و إحراز قصبات سبق الحالة الشریفة النبیلة، فسعیت فی ذلک المجدین، و قومت ما سنح من ذلک بأوضح البراهین، و صنفت جملة من المصنفات، أوضحت فیها سبیل الهدایات، من البدایات إلی النهایات.

فلما صنفت الکتاب الموسوم بمَجْلی مرآة المَنْجی المشهور بجمع الجمع و جامع الجمیع، جاء مصنف لم یماثل بما تقدمه من المصنفات، و لم یلحقه ما تأخر عنه من المؤلفات، فاتفق بواسطة اللحظات الربانیة، و العنایات الالهیة، و التوفیقات السبحانیة، أن قرأت علی الشیخ الفاضل، و الحبر الخیر الکامل، مقرر المباحث العقلیة، و ممهد القواعد الحکمیة، و مهذب الدلائل الشرعیة و الأصولیة، الذی تسنم علی ذروة صهوات المعالی، وفاق علی الأقران بالاستعلاء علی غوارب العوالی، عین عنوان الطلبة المحققین، و رئیس رؤساء الأعیان المجودین، و دستور الأفاضل و الأماثل من العلماء و الحکماء الإسلامیین، ذلک شرف الإسلام و تاج المسلمین، شمس الملة و الحقیقة و الشریعة و الدین، الواثق بالله الواحد العلی شیخ محمد بن صالح الشهیر بالغروی، أصلح الله تعالی شأنه، و صانه عما شانه، و وفقه للخیرات، و ملازمة الطاعات، بمحمد سید السادات و آله الکرام القداة، فحین فرغ من قراءة الکتاب المذکور، و وقی البحث عن البحث عن جملة مباحثه علی ما هو فیه مسطور، أشار إلی أن أکتب له إجازة لروایته، بل و روایة جمیع مصنفاتی و مؤلفاتی فی الکلام و الأصول و الفقه و الحکمة، بل و سائر مسموعاتی و مقروأتی و مجازاتی مما لی إلیه طریق من المشایخ الماضین و سلفنا العابرین، رضوان الله علیهم أجمعین، تعویلا منه علی ملازمة سماع قولی وثقه منه مما یرویه و ینقله عنی، فأحببت إشارته الواردة من الحضرة العلیة بالقبول و السمع و الطاعة، و إن لم أکن من سباق میدان هذه الصناعة، و لا من تجار جلاب هذه البضاعة، لکنی لم أجد بدا من مقابلة إشارته بالقبول، و إجابة سؤاله بإعطاء المامول، بالفرض اللازم لمثلی من أمثاله من الطلاب، و ما جاء فی الآثار من وجوب مقابلة سؤالات المستفیدین بالجواب، فکتبت هذه الأحرف منی لدیه، و جعلتها هدیة منی إلیه ، لیقر الله بها عینیه.

فأقول أما مصنفاتی فالمتداول المشهور منها ما أنا ذاکره

کتاب التحفة الحسینیة شرح الرسالة الألفیة،

 کتاب زاد المسافرین فی أصول الدین،

 کتاب معین الفکر شرح الباب الحادی عشر،

 کتاب معین المعین فی أصول الدین،

 کتاب کشف البراهین شرح زاد المسافرین،

 کتاب مدخل الطالبین فی أصول الدین،

 کتاب مسلک الأفهام فی علم الکلام،

 کتاب الدرة المستخرجة من اللحد فی الحکمة،

 کتاب قبس الاقتداء فی کیفیة الإفتاء و الاستفتاء،

 کتاب حاشیة تهذیب الوصول إلی علم الأصول،

 کتاب المعالم السنابسیة شرح الرسالة الجوینیة فی أصول الفقه،

 کتاب الطوالع المحسنیة شرح الرسالة الجمهوریة،

 کتاب الرسالة البرمکیة فی فقه الصلاة الیومیة،

 کتاب کاشف الأحوال عن أحوال الاستقلال فی الاجتهاد،

 کتاب الرسالة الإبراهیمیة فی المعارف الإلهیة،

 کتاب مفتاح الفکر لفتح الباب الحادی عشر،

 کتاب باب بدایة النهایة فی الحکمة الإشراقیة،

 کتاب النور المنجی من الظلام حاشیة مسلک الأفهام،

 کتاب موضح المشکلات لأوائل الاجتهادیات فی الفقه،

 کتاب الفصول الموسویة فی العبادات الشرعیة،

 کتاب الأنوار المشهدیة لشرح الرسالة البرمکیة،

 کتاب موضح الدرایة لشرح باب البدایة فی الحکمة،

 کتاب المسالک الجامعیة شرح الرسالة الألفیة،

 کتاب مَجلی مرأة المَنْجی فی الکلام و الحکمتین و التصوف.

و قد استخرت الله تعالی ذکره، و أجزت للطالب المذکور روایة جمیع هذه المصنفات عنی بما ذکرته فیها من الروایات و الدلالات و الأحکام الکلامیة و الأصولیة و الحکمیة و الفقهیة و جمیع ما اشتملت علیه من الفوائد و المباحث، فلیرو ذلک عنی لمن شاء و أحب، فهو أهل لذلک و حقیق به. و کذا أجزت له روایة جمیع مقروآتی و مسموعاتی و مرویاتی و جمیع ما استفدته و تعلمته عن مشایخی و ما أجیز لی روایته من جمیع کتب أصحابنا المتقدمین منهم و المتأخرین فی جمیع العلوم من کتب الکلام و الأصول و المنطق و اللغة و النحو و الصرف و المعانی و الحدیث و التفسیر و الفقه و الرجال و الإجماع و الوفاق و جمیع ما هو مروی عن الأصحاب من التصانیف فی جمیع فنون العلوم الحکمیة و غیرها و مما هو مروی لهم عن أکابرهم عن أئمتهم علیهم السلام من أولهم و آخرهم بحق الإجازة لی عن مشایخ عدة متصلا بالأئمة علیهم السلام بسند صحیح متصل هو الطریق المعتبر الأقوی عند أهل الروایة. فمن جملة المشایخ الذین أروی عنهم أولا شیخی و استاذی الأول و مفیدی والدی الصوری و المعنوی الشیخ العالم الزاهد الکامل الورع التقی الشائع ذکره عند (عن، الأصل) الحاضر و البادی أبو الحسن زین الملة و الدین والدی علی بن الشیخ المغفور المرحوم المشکور المبرور الفقیه العالم الماهر حسام الملة و الدین إبراهیم بن الشیخ حسن بن إبراهیم بن أبی جمهور الأحساوی، طیب الله ثراهم أجمعین، عن أستاذه الشیخ الکامل العامل قاضی القضاة الإسلام المنتهی إلیه فی سائر الأحکام ناصر الدین الشهیر بابن نزار الأحساوی عن شیخ الزاهد الورع التقی جمال الدین حسن الشهیر بالمطوع الجروانی الأحساوی عن أستاذه شیخ المشایخ قدوة العصر فخر الدین أحمد بن فهد بن إدریس المقری الأحساوی عن شیخه و أستاذه و أستاذ الکل الشیخ الفائق علی جمیع الأقران و السابق فی میدان البرهان (؟) فخر الملة و الدین أحمد بن متوج الأوائلی عن شیخه و أستاذه و أستاذ الخلائق و مبین الدقائق محقق الحقائق شیخ مشایخ الإسلام و العالم لمعالم الأحکام فخر المحققین أبوطالب محمد بن الحسن بن المطهر الحلی عن والده الشیخ العالم الإمام الهمام الذی ملأ ذکر الأنام أستاذ الفریقین و صاحب الریاستین و العالم المکین عند الطائفتین جمال المحققین أبو منصور الحسن بن الشیخ العالم الکامل المغفور المرحوم المبرور سدید الدین أبو المظفر یوسف بن المطهر الحلی قدس الله أرواحهم.

و من جملتهم ثانیا ما رویته عن السید الأعلم الأکمل الأفضل الزاهد العابد الورع التقی الصالح البر الوفی شیخی و أستاذی شمس الملة و الحق و الدین أبو أحمد محمد بن السید المرحوم المبرور المغفور العالم الکامل کمال الملة و الدین موسی الموسوی الحسینی عن والده المذکور عن الشیخ الفاضل الکامل المحقق المدقق مکمل العلوم الحقیقیة و موئل الحقائق الربانیة فخر الملة و الحق و الدین أحمد بن عبدالله الشهیر بالسبعی عن الشیخ الأفضل الأکمل الأعلم محمود بن أمیر حاج العاملی عن الشیخ العالم المکین و المحقق لسائر البراهین جمال الدین حسن الشهیر بابن العشرة الکرکی عن الشیخ العالم الربانی و الکامل الحقانی خاتمة المجتهدین و العالم المکین و الفقیه المتکمل به فقه سائر المجتهدین شمس الملة و الحق و الدین محمد بن مکی عن شیخیه المرتضویین الأعظمیین السید ضیاء الدین عبدالله و السید عمید الدین عبدالمطلب ابنی المرتضی السعید محمد بن علی بن محمدبن الأعرج الحسینی عن الشیخ الأعظم العلامة جمال الدین حسن بن المطهر و عن شیخه أیضا فخر المحققین محمد بن الحسن عن والده المذکور قدس الله أرواحهم. و هذا السید یروی أیضا عن الشیخ الأعظم العلامة و البحر الخضم صاحب الفنون و المعارف و العلوم الفائضة عنه علی کل طالب و هاتف و شمس المشارق و المغارب ظهیر الملة و الحق و الدین یوسف الشهیر بابن أبی القطیفی عن عدة من المشایخ، أشهرهم الشیخ الأعلم الأعظم الأکرم رضی الملة و الدین حسین المشهور بابن راشد القطیفی عن عدة من الفضلاء و الأعلام، أکملهم الشیخ العالم الکامل الفاضل جمال الملة و الدین أبو العباس أحمد بن محمد بن فهد الحلی عن شیخه العالم الکامل الفاضل المتکلم ظهیر الدین علی بن یوسف بن عبدالجلیل النیلی و عن شیخه أیضا الأعلم الأفضل الفقیه الورع نظام الدین علی بن عبدالحمید النیلی عن شیخهما فخر المحققین محمد بن الحسن بن المطهر عن والده العلامة جمال الدین حسن بن یوسف بن المطهر، قدس الله أرواحهم. و جملتهم ثالثا من رویته عن الشیخ المشهور و الفاضل الذی هو بالحق مغمور و طریق أهل البیت بواضح بنیاته مسلوک و معمور طاهر الشیم صاحب الفائق مؤید الکرام حرز الدین بن حسین الأوائلی عن الشیخ الصالح الزاهد التقی فخر الملة و الدین أحمد بن مخدم الأوائلی عن شیخه الشیخ الکامل المشهور خاتمة المجتهدین و خلیفة العلماء الماضین فخر الملة و الحق و الدین أحمد بن عبدالله بن متوج الأوائلی عن شیخ فخر المحققین عن والده العلامة جمال الدین حسن بن المطهر الحلی، رحمة الله علیهم.

و من جملتهم رابعة ما رویته عن الشیخ الماهر و الحبر الکامل و الغیث الهاطل و بحر العلم بلا ساحل شیخ المشایخ علی الإطلاق و المخصوص بعون عنایة الملک الخلاق، عز الإسلام و الملة و الدین الشیخ حسن بن عبدالکریم الشهیر بالفتال عن شیخه جمال الدین حسن بن الشیخ المرحوم حسین بن مطهر عن شیخه العلامة أبی (أبو، الأصل) العباس أحمد بن محمد عن شیخیه المذکورین عن فخر المحققین عن والده جمال المحققین، قدست أرواحهم.

 و من جملتهم خامسا ما رویته عن المولی السعید الرشید العالم الورع التقی الصالح أبی سعید الأسترابادی عن الشیخ العالم الربانی و الفقیه الحقانی، مجتهد العصر و فرید أهل هذا الدهر الشیخ زین الملة و الحق و الدین علی بن هلال الجزائری أصلا الکرکی مسکنا عن الشیخ جمال الدین حسن بن العشرة عن شیخه شمس الدین محمد بن مکی المشهور بالشهید عن فخر المحققین عن والده جمال المحققین.

و هذه الطرق الخمسة کلها تنهتی إلی أستاذ الکل وأصل الکل و شیخ الکل فی الکل الشیخ المشهور عند علماء الأنام المستمر ذکره فی جمعی الدهور و الأعوام جمال الدین حسن بن المطهر و هو رحمه الله تعالی یروی عن مشایخ عدة، منهم الشیخ المشهور العالم الحقانی و الرئیس الفردانی الشیخ کمال الملة و الدین میثم بن علی البحرانی و عن الشیخ السعید المؤید العلامة افتخار المحققین نجم الحق و الدین أبوالقاسم جعفر بن سعید الحلی و عن السید الفاضل و الشیخ العالم الکامل جمال الدین احمد بن طاووس و عن السید الفاضل غیاث الدین عبدالکریم بن طاووس و عن السید العالم الزاهد العابد رضی الدین علی بن طاووس و عن الإمام الأعظم نصیر الملة و الحق و الدین محمد بن محمد بن الحسن الطوسی، و عن والده الشیخ الفقیه الکامل سدید الدین یوسف بن المطهر و هو یروی عن الشیخ مهذب الدین ابن ردة و عن الشیخ العالم محمد بن إدریس و عن الشیخ زین الدین علی بن سلیمان البحرانی عن الشیخ کمال الدین بن سعادة البحرانی عن الشیخ القاری نجیب الدین محمدبن السوراوی عن الشیخ الفقیه حسین بن هبة الله رطبة عن الشیخ أبی علی الحسن بن محمد بن الحسن الطوسی عن والده الشیخ السعید العالم الکامل المجتهد شیخ الطائفة أبی جعفر محمد بن الحسن الطوسی.

و الشیخ الطوسی یروی عن الشیخ أبی القاسم جعفر بن قولویة عن الشیخ محمد بن یعقوب الکلینی عن الشیخ محمد بن محبوب عن الشیخ محمد بن أحمد العلوی عن السید أبی الحسن علی بن الإمام جعفر الصادق علیه السلام عن أخیه الإمام موسی بن جعفر عن أبیه جعفر الصادق عن أبیه محمد الباقر عن أبیه علی زین العابدین عن أبیه الحسین السبط الشهید عن أبیه أمیر المؤمنین عن رسول رب العالمین و خاتم النبیین محمد بن عبدالله صلوات الله علیه و علیهم أجمعین صلوة مستمرة إلی یوم الدین. و بطریق آخر الشیخ الفاضل العالم الکامل شیخ الطائفة المحقة أبی جعفر الطوسی یروی عن الشیخ العلامة المجتهد محمد بن محمد بن النعمان المفید و هو عن الشیخ العالم الفاضل أبی جعفر علی بن الحسین بن بابویه عن أبیه عن سیدنا و إمامنا القائم المنتظر الحجة، علیه السلام و التحیة. و طریق آخر، و یروی عن أبی القاسم جعفر بن قولویة عن الشیخ محمد یعقوب عن الشیخ المحدث علی بن إبراهیم بن هاشم عن أبیه إبراهیم بن هاشم عن الإمام الحسن العسکری علیه السلام.

 و أنا أقول إنی أروی بالطرق الخمسة المذکورة لی إلی العلامة جمال المحققین، قدست نفسه عنه بطرقه المذکورة إلی الشیخ أبی جعفر الطوسی عن الشیخ المفید عن أبی القاسم جعفر بن قولویة عن محمد بن یعقوب الکلینی عن محمد بن محمد بن محبوب عن محمد بن أحمد العلوی عن العمرکی عن السید علی بن جعفر عن أخیه الإمام موسی بن جعفر وعن أبیه الإمام جعفر الصادق علیهم السلام و هو طریقی إلی أبیه و جده إلی الحسین علیه السلام إلی أمیر المؤمنین إلی سید المرسلین علیهم صلوات الله أجمعین.  و کذلک أروی عن الشیخ جمال المحققین بالطرق المذکورة لی عن والده الشیخ سدید الدین یوسف بن المطهر عن الشیخ نجیب الدین محمد السوراوی عن الشیخ هبة الله بن رطبة عن الشیخ أبی علی عن أبیه الشیخ أبی جعفر الطوسی عن الشیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان عن الشیخ أبی القاسم بن قولویة عن الشیخ محمدبن یعقوب عن محمد بن محمد بن محبوب عن العمرکی عن السید علی بن جعفر عن أخیه علیه السلام عن آبائه علیهم السلام. و أروی أیضا بالطرق التی لی إلی الشیخ جمال المحققین عن شیخه المحقق نجم الدین أبی القاسم جعفر بن سعید الحلی عن شیخه نجیب الدین ابن نما عن شیخه محمد بن إدریس العجلی عن الشیخ عربی بن مسافر العبادی عن الشیخ الحسین بن رطبة و الشیخ محمد بن طحال المقدادی، کلاهما معا عن الشیخ أبی علی عن والده الشیخ أبی جعفر الطوسی عن الشیخ المفید عن الشیخ ابن قولویة عن الشیخ محمد بن بابویة عن الشیخ محمد بن یعقوب الکلینی عن علی بن إبراهیم عن أبیه إبراهیم بن هاشم عن الإمام الحسن العسکری عن آبائه، علیهم السلام، إلی رسول الله صلی الله علیه و آله عن جبرائیل عن رب العالمین و الحمد لله رب العالمین.

و قد أجزت للطالب الشیخ المذکور أن یروی بهذه الطرق المذکورة و إن کان لی أیضا طرق غیرها إلا انی ذکرت، منها ما هو أوضحها طریقا و أعلاها إسنادا و أثبتها روایة، فیروی بها عنی جمیع ما صنفته و ألفته و سمعته و قرأته و أجیز لی روایته و ما درسته و قررته و أفدته له و لغیره سماعا و قراءة و بحثا و سؤالا و جوابا بل و أجزت له أن یروی ما صح عنده عنی أنی قد قرأته و درسته و نقلته و أجیز لی روایته عن جمیع مشائخی من مصنفات الأصحاب و غیرها و ما رویته عنهم من جمیع مصنفاتهم و مؤلفاتهم و مجازاتهم و روایاتهم فی جمیع فنون العلوم من جمیع المتقدمین و المتأخرین فلیرو ذلک بأجمعه بهذه الطرق لمن شاء و أحب متحریا محتاطا لی و له علی شرائط الروایة و طرقها فإنه أهل لذلک و مستحقا له.

والتمست منه المجازاة علی ذلک بالترحم علی و الدعاء لی عقیب الصلوات و فی جمیع الحالات و أن لا ینسانی من الذکر الجمیل و أن یرد عنی غیبة المغتابین و یقوم بشرائط التلمذة للمشایخ علی ما هو مشروط و مقرر عند أهل الصناعة و أصحاب العلوم و ما علم بین المشایخ مما یجب مراعاته علی التلامیذ و ذلک علی سبیل قول تعالی: ﴿ وَذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرَى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ﴾ (55/51) و شرطت علیه أن لا یبذل ذلک إلا عند أهله و مستحقیه بعد الخبرة التامة و المعاشرة المتأکدة و ذلک علی منهاج قوله تعالی: ﴿ وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي﴾ (بقره، آیه 260). و کتبت هذه الإجازة فی غرة شهر جمادی الأولی من شهور سنة ست و تسعین و ثمان مائة بالمشهد الرضوی، المقدس علی مشرفه أفضل السلام و التحیة، بخط المجیز و هو الفقیر إلی الله الغفور محمد بن علی بن إبراهیم بن أبی الجمهور الأحساوی تجاوز الله عنه و عن والدیه و عن جمیع إخوانه من المؤمنین و کان یومئذ مجاوراً لحضره الإمام الرضی علیه السلام، و الحمد لله رب العالمین و الصلاة علی سید المرسلین محمد خاتم النبیین و آله الکرام و صحبه المنتجبین.

کتابشناسی

اکتایی، فهرست آستان قدس: شاهزاده آکتایی، فهرست کتب کتابخانه مبارکه آستان قدس رضوی، مجلدات 1 تا 11 (مشهد، 1305-1364ش/1926-1985).

آغابزرگ، طبقات: آغابزرگ الطهرانی، طبقات اعلام الشیعه، تحقیق علینقی منزوی، مجلدات سوم تا پنجم (بیروت، 1392-1395/1972-1975).

همو، الذریعه: آغابزرگ الطهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، مجلدات 1 تا 25 (بیروت، 1403-1406/1983-1986).

Arberry, Arthur J., 1955-1966, The Chester Beatty Library: A Handlist of the Arabic Manuscripts, 8 volumes, Dublin.

الهادی، موسی، ابن ابی جمهور الاحسایی: قدوة العلم و العمل (بیروت، 1992).

کشف البراهین، ابن ابی جمهور، کشف البراهین، تحقیق وجیه بن محمد مُسَبح (بیروت، 1422/2001-2002).

کاشفة الحال، ابن ابی جمهور، کاشفة الحال عن احوال الاستدلال ، تحقیق احمد الکنانی (بیروت، 1416/1995).

مجلسی، بحار الانوار، محمد باقر المجلسی، بحار الانوار، تحقیق جواد العلوی و دیگران، مجلدات صفر – 28، 25 تا 110 (تهران، 1376-1405/1957-1985).

Mascitelli, Daniele, 1995, “L’identità di Šamas al-DÐn ŠahrazÙrÐ filosofo išrÁqÐ: un caso aperto,” Rivista degli Studi Orientali 69, pp.219-227.

مجلی مرأت المنجی: ابن ابی جمهور، مجلی مرات المنجی فی الکلام و الحکمتین و التصوف، تحقیق احمد الشیرازی (چاپ سنگی) (تهران 1329ش/1911).

متقی، حسین، 1386ش/2007، کتابشناسی فهارس دستنویس های کتابخانه های ایران و جهان در کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی گنجینه جهانی مخطوطات اسلامی. جلد اول، آذربایجان، بوسنی و هرزه گوین.

A World Bibliography on Catalogues of Islamic Manuscripts in Ayatollah MarÞashi Najafi’s Great Library Qum- Iran. “Global Treasure of Islamic Manuscripts” )Azerbaijan- Bosnia&Herzegovina).

Pourjavady, Reza; Sabine Schmidtke, 2006, A Jewish Philopher of Baghdad. ÝIzz al-Dawla Ibn KammÙna and his writings, Leiden.

Schmidtke, Sabine, 2000, Theologie, Philosophie und Mystik im zwölferschiitschen Islam des 9./15. Jahrhunderts. Die Gedankenwelten des Ibn AbÐ ¹umhÙr al-AÎsÁÞÐ (um 838/1434-35-nach 906/1501), Leiden.

--------------, 1383sh./2004, “A Bibliography of Ibn AbÐ JumhÙr al-AÎsÁÞÐ’s Works. Translated with additions and corrections,” Persian trans. Ahmad Reza Rahimi, NusÎeh PazhÙÎÐ. A Collection of Essays and Articles on Manuscripts Studies and Related Subjects 1, pp.291-309.

زابینه اشمیتکه، «کتابشناسی و نسخه شناسی تألیفات ابن ابی جمهور احسائی»، ترجمه احمد رضا رحیمی ریسه، نسخه پژوهی، به کوشش ابوالفضل حافظیان، دفتر اول (قم، مؤسسه اطلاع رسانی مرجع و خانه پژوهش قم، 1383ش).

--------------, 2006, “ Ibn AbÐ ¹umhÙr al-AhsÁÞÐ und sein Spätwerk ŠarÎ al-BÁb al-ÎÁdÐ Ýašar,” in Reflections on Reflections, A. Neuwirth and A. Chr. Islebe (eds.), Wiesbaden, pp.119-145.

شیروانی، فهرست ... یزد: محمد شیروانی، فهرست نسخه های خطی کتابخانه وزیری یزد، 5 مجلد (تهران، 1350-1358ش/1971-1979).

Two Cdices…= Two Codices Containing Theological, Philosophical and Legal Writings by Ibn AbÐ JumhÙr al-AÎsÁÝÐ (d. after 906/1501): Mss MarwÐ 855 and 874, Persian introduction and indices by Ahmad Reza Rahimi Riseh; English introduction by Sabine Schmidtke, Tehran 1387sh/2008.

پیوست مترجم: متن اجازه زیر در 898 در استراباد توسط ابن ابی جمهور به شیخ ربیع بن جمعه غزی عبادی داده شده و شاهدی دیگر از حضور ابن ابی جمهور در شهر استراباد در این تاریخ است. متن این اجازه در برگ های 70-74 مجموعه 399 موجود در کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی به شماره 399 موجود است. آقابزرگ در طبقات اعلام الشیعة: احیاء الداثر من القرن العاشر، ص 86-87 نکاتی درباره شرح حال ربیع بن جمعه حویزی عبادی آورده است. وی در جمادی الاولی 912 در ذیل اجازه ابن ابی جمهور به محمود بن علاء الدین طالقانی مطلبی بر نکته ای که ابن ابی جمهور برای طالقانی نگاشته بود، افزوده است. وی همچنین نسخه ای از کتاب عوالی اللآلی ابن ابی جمهور را کتابت کرده و در آخر آن چنین گفته است: «وقع فراغ هذه النسخة من نسخة الاصل بخط المصنف عصریة الاربعاء رابع عشرین الفطر الاول، من شهور سنة تسعة و تسعین و ثمانمائة هجریة، ببلدة استراباد بقریة اسمها ساوستان حفت بالعز و الامان، علی ید اضعف خلق الله المحتاج الی الله الغنی ربیع بن جمعه الغزی (مرحوم آقا مجتی عراقی این نسبت را الغنزی خوانده است)، غفر الله له و لوالدیه، و لمن دعا له بالمغفرة». تصویر انجام این نسخه در جلد نخست کتاب عوالی آمده است. در کتابخانه ملی، مجموعه 2601 عربی، که مشتمل بر رساله سعدیه علامه حلی (رساله اول)، صحیفة الرضا (رساله دوم)، الخلل فی الصلاة (منسوب به محقق کرکی، رساله سوم)، رساله الالفیه شهید اول (رساله چهارم) و المسالک الجامعیة فی شرح الرسالة الالفیة ابن ابی جمهور (رساله پنجم) است، در حاشیه صفحه 36 پ آمده که بحث اول کتاب رساله سعدیه را ربیع بن جمعه در حضور ملا حسینی رستمدار در سال 917 خوانده است. در صفحه 117 پ نیز مطلبی درباب قرائت و بحث کتاب چهارم نسخه به سال 917 به ربیع بن جمعه در نسخه درج شده است. این دانسته نشانگر حیات ربیع بن جمعه تا سال 917 است.[58] 

بسم الله الرحمن الرحيم،[59] الحمد لله الذی اعطانا بفضله و کرمه انوار هدایة الولایة و اوصلنا بمعرفة سبلها الطریق المرشد الی درایة الروایة، فانکشف لنا بها حجب مغطیات الاستار فسرنا من اهل الدرایة، و الصلاة علی سید الاخیار و اکرم الابرار محمد النبی المختار و آله البررة الکرام الابرار صلاة موصوفة بدوام مشفوعة بالقرار.

 وبعد، فقد اتفق بالطالع السعید و التوفیق من ولی الحمید أن الفت الکتاب الموسوم بعوالی اللآلی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة علی مذهب الامامیة فتداول بین الطلاب و اکثر من مطالعته جماعة الاصحاب، فسمعه منی جماعة من جملتهم الشیخ الفاضل و الحبر الکامل مقرر المباحث العقلیة و ممهد القواعد الحکمیة الذی تسنم صهوات العوالی و فاق الاقران بالارتقاء الی ذروات المعالی، عین عیون الطلبة المحققین و رئیس رؤساء الاعیان المجودین و القائم بمراضی رب العالمین، ذاک شرف الاسلام و المسلمین غیاث الملة و الحق و الدنیا و الدین شیخ ربیع بن جمعة الغزی العُبادی اصلح الله تعالی شأنه و صانه عما شانه و وفقه للخیرات و ملازمة الطاعات.

فانه ایده الله وقواه کان وقت قرائتی ذلک الکتاب سامعاً له منی و متدبراً لمعانیه لانی قرأت علیه و اسمعته ایاه من اوله الی آخره، فسمعه منی سماع الفاهم و تلقها منی تلقی الحازم و کان قد سأل ابّان قرائتی له ذلک الکتاب و اسماعی ایاه عن جمیع ما اشکل علیه و استکشف عن کل ما استعضل لدیه، فأجبته عن کل ذلک و بینته له بیانا واضحاً و کشفت له جمیع معانیه کشفاً ظاهراً لائحاً.

 واجزت له ان یروی عنی جمیع ما سمعه منی من الاحادیث المذکوره فی الکتاب عن النبی و الائمة علیهم السلام مع ما کتبت علی رأسه من الحاشیة الوافیة منه بأکثر المهمات الموضحة لسائر المبهمات الجامعة بین ما فیها من المتعارضات. بل و اجزت له ادام الله توفیقه أن یروی عنی جمیع مصنفاتی و هی هذا الکتاب مع عدة الکتب من جملتها:

 الکتاب الموصوف بالتحفة الحسنیة فی شرح الرسالة الالفیة

 و کتاب زاد المسافرین فی اصول الدین

 و کتاب معین الفِکَر شرح الباب الحادی عشر

 و کتاب مُعین المُعین فی اصول الدین

 و کتاب کشف البراهین لشرح زاد المسافرین

 و کتاب مدخل الطالبین فی اصول الدین

 و کتاب مسلک الافهام فی علم الکلام

 و کتاب رسالة الدرة المستخرجة من اللجة فی الحکمة

 و کتاب قبس الاقتداء فی کیفیة الافتاء و الاستفتاء

 و کتاب حاشیة تهذیب الوصول الی علم الاصول

 و کتاب المعالم السنانیة لشرح الرسالة الجوینیة

 و کتاب الطوالع المحسنیة لشرح الدرة الجمهوریة

 و کتاب الرسالة البرمکیة فی الصلاة الیومیة

 و کتاب کاشفة الحال عن احوال الاستدال

 و کتاب الرسالة الابراهیمیة فی المعارف الالهیة

 و کتاب مدراک الفکر لشرح الباب الحادی عشر

 و کتاب باب البدایة للنهایة فی الحکمة

 و کتاب النور المنجی من الظلام حاشیه مسلک الافهام

 و کتاب موضح المشکلات لاوائل الاجتهادیات

 و کتاب الفصول الموسویة فی العبادات الشرعیة

 و کتاب الانوار المشهدیة لشرح الرسالة البرمکیة

 و کتاب مجلی مرأة المنجی جامع الجمیع و جمع الجمع

 و کتاب الاقطاب الفقهیة علی مذهب الامامیة.

و اجزت له احسن الله احواله ان یروی عنی ایضا جمیع کتب الاحادیث المنقولة عن متقدمی الاصحاب رحمهم الله التی من جملتها کتاب الکافی للشیخ محمد بن یعقوب الکلینی و کتاب من لا یحضره الفقیه للشیخ الصدوق ابن بابویه و کتابی التهذیب و الاستبصار للشیخ أبی (در اصل أبو) جعفر الطوسی و غیرها من کتبهم.

 اجزت للشیخ المذکور أن یروی عنی جمیع ما هو مذکور فی هذه الاوراق من مصنفاتی و مصنفات الاصحاب بالطریق لی الی مشایخی الذین اخذت عنهم الروایة کابر عن کابر حتی اتصل ذلک باهل البیت علیهم السلام فلیروِ ذلک لمن شاء و أحب فانه اهل لذلک و مستحق له و لیکن مراعیا فی ذلک شرائط الروایة و روابطها متحریاً محتاطاً لی و له و التمست منه سهل الله الی الخیرات طریقه ان لا ینسانی فی اوقات صلواته و مواضع خلواته من الدعاء الصالح للاولی و العقبی فانی الفقیر الحقیر المحتاج الی ذلک لما انا علیه من الاقتراف للذنوب و کثرة العیوب و لیس لی من العمل الصالح ما ارجو به النجاة غیر التوسل باهل الفضل وولاة الولاة. و کان ذلک السماع للکتاب المذکور فی اوقات عدة اخرها فی غرة شهر ذی الحجة الحرام آخر شهور سنة ثمان و تسعین و ثمانمائة ببلدة استراباد - حماه الله عن جمیع الاعاد- و کتب المؤلف المجیز الفقیر الی الله العفو الغفور محمد بن علی بن ابراهیم بن ابی جمهور الاحساوی تجاوز الله عن سیئاته و عن والدیه انه علی ما یشاء قدیر».

آیت الله سید محمد علی روضاتی اجازه ای دیگر از ابن ابی الجمهور به شخصی به نام سید حسن بن ابراهیم بن یوسف را در انتهای کتاب التحریر علامه حلی که در آن نام مجیز یعنی ابن ابی الجمهور تراشیده شده را شناسایی کرده و متن آن را تصحیح کرده و منتشر کرده اند. در آن اجازه ابن ابی الجمهور تنها از یک تن از مشایخ خود یعنی سید شمس الدین محمد بن موسی سخن گفته که همو برای سید حسن بن ابراهیم بن یوسف در ذیل اجازه ابن ابی الجمهور اجازه ای داده است.  متن آن اجازه چنین است:

بسم الله الرحمن الرحیم، الحمد لله الذی خلق الخلق حین خلقهم غنیاً عن طاعتهم و عن معصیتهم، لأنه لا تنفعه طاعة من أطاعه و لا تضره معصیة من عصاه، فهو الله الغنی ذاتاً و صفاتاً عن کل من عداه. نحمده علی ما أولانا من مننه و أسداده، و نشکره علی تتالی انعامه و حسناه. و الصلوة علی النبی التهامی الذی نباه بعد ما اختاره و اصطفاه من جمیع خلقه انتقاه و اجتباه و علی آله أحباه و أصفیاه القائمین بأمره فی مبدأه (در اصل مبداءیه) و منتهاه، و بعد، فقد سألنی السید الحسیب النسیب سلالة آل طه و یس، المخصوص بعنایة رب العالمین جمال الدین حسن بن السید الأعظم المحترم المرحوم المغفور حسام الدین ابراهیم بن السید النقیب المغفور یوسف بن أبی شبابة، أدام الله تعالی معالی سیادته، بمحمد و آله، أن أکتب له إجازة علی هذا الکتاب الأول من جزئی کتاب التحریر المشتمل علی القاعدتین الاولتین: الأولی فی العبادات، و الثانیة فی العقود من مصنفات الشیخ العالم العامل الفاضل الکامل شیخ الشیعة و مفتی الشریعة خاتمة المجتهدین و مکمل علوم المتقدمین و رئیس الحکماء و المتکلمین جمال الملة و الحق و الدنیا و الدین الحسن بن یوسف بن المطهر، قدس الله روحه الزکیة و أفاض علی تربته المراحم الربانیة، فأجبته إلی ذلک، و إن لم أکن لذلک أهلاً، فإن المشایخ الذین أسند إلیهم أهل لذلک. و کتب هذه الأحرف تذکرة له، و قد أجزت له روایة الکتاب المذکور و الإسناد إلی مصنفه أن ما فی أوراقه و ما بین دفتیه من کلام الشیخ المذکور و من منظومه المنثور و من تصانیفه المشهورة و تألیفاته المعمورة، فلیرو ذلک لمن أحب  غیر متوقف، و ذلک بالطریق لی إلی السید الأجل و الکهف الأظل مفتخر السادات و الأمم و ناصب ألویة العلوم و الحکم مدرس الفریقین و إمام الجانبین شمس الملة و الدین محمد بن السید الأجل الأوحد العالم الکامل الفاضل المرحوم المغفور موسی – أدام الله فوائده- بالطریق له إلی مشایخه – رضوان الله علیهم – إلی مصنفه، رحمه الله تعالی. و کان ذلک فی ثالث شهر ربیع الآخر شهور سنة ثمانین و ثمانمائة (متن ثمنمیه صحه و صلعم) علی سیدنا محمد و آله الطاهرین و سلم، و کتب الفقیر إلی الله الغفور (ظ: محمد بن علی بن ) إبراهیم بن حسن بن جمهور. أصلح الله أحواله، بمحمد و آله تم.

بسم الله الرحمن الرحیم، الحمد لله رب العالمین و صلی محمد نبیه و آله أجمعین و بعد فقد التمس منی السید الجلیل حسن بن إبراهیم إجازة روایة کتاب تحریر الأحکام تصنیف الشیخ المعظم جمال الدین یوسف بن حسین بن المطهر فأجزت له روایته فانه اهل کذلک فالطریق التی لی مصنفه فلیرو ذلک لمن شاء و أحب متحریاً لی و له و کتبه محمد بن احمد (ظ) الحسینی».[60].