حاکم جشمی در منابع امامیه

در میان شخصیت های برجسته زیدی ایرانی، ابوسعد محسن بن کرامه جشمی که به اختصار به حاکم جشمی (متوفی 494ق) مشهور است، شخصیتی است که کم و بیش اطلاعات و مطالبی از او در کتابهای امامیه و البته بیشتر در کتابهای رجالی آمده است. عالم و مفسر امامی خراسانی، فضل بن حسن طبرسی در مواردی به برخی از آراء حاکم جشمی در تفسیرش اشاره کرده و گاه به نقد آنها پرداخته است. ابن شهر آشوب نیز که ظاهرا به درستی حاکم جشمی را نمی شناخته، دو شرح حال جداگانه برای او در معالم العلماء ذکر کرده است. اطلاعات اندک دیگری درباره حاکم جشمی، مطالبی است که علامه حلی از قول صفی الدین محمد بن معد موسوی در کتاب ایضاح الاشتباه نقل کرده است. عبارت ابن معد چنین است:

«ابوسعد (در متن به خطا ابوسعید) کرامة الجشمی له جلاء الأبصار فی متون الأخبار و رسالة إبلیس إلی اخوانه المجبرة.

قلت (علامه حلی) رأیت هذه الرسالة و هی عندی منسوب إلی الحاکم الجشمی المعتزلی ( در متن به خطا المغربی) صاحب التفسیر، إلا أن یکون لذلک أیضا رسالة فی المعنی و الله أعلم».[1]

عبارت علامه حلی در تکمیل عبارت ابن معد موسوی نشانگر آن است که وی بر اساس گفته های وی به این گمان افتاده که شخصیت مورد اشاره ابن معد کسی جز حاکم جشمی است که نام کامل وی محسن بن محمد بن کرامه بیهقی بوده است. از آنجا که علامه حلی خود نسخه ای از کتاب رسالة إبلیس که شاهکاری در ادبیات ملل و نحل نگاری است که باید در جای خود از اهمیت آن بحث شود، را در اختیار داشته و طبعا نام مؤلف آن کسی جز ابوسعد کرامه جشمی بر آن درج شده یعنی ابوسعد محسن بن محمد بن کرامه، در توضیح خود متذکر شده که نویسنده رساله بر اساس نسخه ای که وی در اختیار دارد حاکم جشمی معتزلی است. در هر حال تصریح علامه حلی به در اختیار داشتن نسخه ای از کتاب جشمی می تواند برای تصحیح آثار علامه حلی خاصه نگاشته های وی در حوزه ملل و نحل نگاری مفید باشد.[2]