ابوعبدالرحمان حیری و کتاب وجوه القرآن
اشاره: مکتب تفسیری خراسان بزرگ، یکی از حوزه های مهم پژوهشی است که به دلیل عدم انتشار بسیاری از آثار مفسران مسلمانی که در فاصله میان قرن دوم تا قرن ششم در آنجا به نگارش تفاسیر و دیگر آثار قرآنی مشغول بوده اند، هنوز ناگفته های فراوانی دارد، خاصه به دلیل نگارش تفاسیر مختلف با رویکرد های مختلف که تحقیق و بررسی دقیق این حوزه را برای محققان جذاب می کند. در میان آثار منتشر شده از این حوزه مهم تفسیری، کتاب وجوه القرآن از عالم نامور شافعی قرن پنجم اسماعیل بن احمد حیری نیشابوری موضوع این نوشتار است.
اسماعیل بن احمد حیری نیشابوری، وجوه القرآن، تحقیق نجف عرشی (مشهد 1422/1380).
***
شکل گیری دانش تفسیر و نگارش تفاسیر مختلف در خراسان بزرگ و مراحل مختلف تکوین دانش تفسیر نگاری در خراسان بزرگ هنوز در مراحل اولیه تحقیق است. در قرون اول تا سوم همگام با مسئله مهاجرت اعراب به خراسان و انتقال دانش های اسلامی شکل گرفته در عراق، آرام آرام بستر های اولیه شکل گیری دانش تفسیری با ترویج و روایت تفاسیر مآثور که خود اولین مراحل تدوین تفسیر بوده، دانش تفسیر جایگاه بلندی در خراسان یافت. در قرون سوم به بعد، با فراهم شدن زمینه های لازم برای نگارش تفاسیر قرآنی آرام آرام شاهد نگارش آثاری تفسیری هستیم. با رونق گرفتن رسم مجلس گویی که در شهرهای مختلف خراسان خاصه نیشابور، تدوین گونه های مختلف کتاب های تفسیری، چون اسباب النزول، قصص الانبیاء و حتی نگارش تفاسیری به فارسی حاصل تحولاتی است که در محیط ادبی خراسان رخ داده که از قضا آثار متعددی نیز از این سنت های مختلف برجامانده است، از جمله کتاب وجوه القرآن از عالم نامور شافعی نیشابوری، ابوعبدالرحمان اسماعيل بن احمد بن عبدالله حیری، عالم، مقري و محدث شافعي قرن پنجم.
نخستین اشاره به شرح حال حیری، گفته های عالم و محدث مشهور بغدادی، خطیب بغدادی (متوفی 463) است که به دلیل گذر حیری از بغداد، صفحاتی را به ذکر شرح حال او اختصاص داده است. بنا بر نوشته خطيب بغدادي (ج 7، ص 318) که بخشی از اطلاعات خود درباره حيري را، به نقل از خود او آورده، تاریخ تولد حيري را رجب 361 ذکر کرده است. با توجه به انتساب حیری به محله حیری، می توان از تولد او در نيشابور و محله حيره دانست. حيري در نيشابور و از عالمان شافعي عصر خود چون ابوطاهر محمد بن فضل بن محمد بن خزيمه (متوفي 387)، زاهر بن طاهر سرخسي (متوفي 389)، ابوعبدالرحمان سلمي (متوفي 412) و کسان ديگري سماع حديث نمود که خطیب بغدادی (ج 7، ص 318) فهرستی از آنها را ارایه کرده است. حيري در 423 به بغداد سفر نمود و در آنجا از عالمان و محدثان خراساني خود به ذکر روايت پرداخت، از جمله آثاری که حیری در بغداد روایت کرده، آثار استادش ابوعبدالرحمان سلمی بوده که کتابهایش در آن دوران رواج فراوانی یافته بود.
از جمله آثار سلمی که خطیب بغدادی توجه فراوانی به آن نشان داده و به کرات مطالبی از آن نقل کرده، تاریخ الصوفية سلمی است که اثری مهم در شرح حال صوفیان خراسان بوده است. (نک خطیب بغدادی، ج 1، ص 443، 445، ج 2، ص 180، 181، 182) (برای فهرست کاملی از نقل قولهایی که خطیب بغدادی از کتاب تاریخ الصوفیه سلمی آورده بنگرید به: خطیب بغدادی، ج 17، ص 214). به نوشته خطيب بغدادي (ج 7، ص 318)، حيري که بخش اعظمي از کتابهاي خود را همراه داشت، قصد مجاورت در مکه را داشت اما بعد از آنکه از آشفته بودن راه ها خبر دار شد همچون بسياري از ديگر افراد از انجام حج صرف نظر کرد و به نيشابور بازگشت. از جمله کتاب هاي همراه او کتاب صحيح بخاري بوده که حيري آن را از ابوالهيثم محمد بن مکي کشميهني از مهمترين راويان صحيح بخاري سماع کرده بود و خطيب بغدادي (ج 7، ص 318-319) در سه مجلس نزد حيري صحیح را به طریق حیری به بخاری از او سماع کرده است.
پس از خطیب بغدادی، کهنترین گزارش درباره حیری، گفته های ابوالحسن عبدالغافر بن اسماعیل فارسی (451-529) است که در تکمله تاریخ نیشابور حاکم نیشابوری، یعنی کتاب السیاق، اشاراتی به زندگانی حیری آورده و از او چنین یاد کرده است:
«إسماعیل بن أحمد بن عبدالله الأستاذ أبوعبدالرحمان الضریر الحیری، المفسر، المقری، الواعظ، الفقیه، المحدث، الزاهد، أحد أئمة المسلمین و من العلماء العاملین بالعلم، له تصانیف المشهورة فی علوم القرآن و القراءات و الحدیث و الوعظ و التذکیر و له حفظ الحدیث و معرفته. رحل فی طلبه کثیرا و سمع الصیح للبخاری من أبی الهیثم و سمع منه ببغداد.... و کان نفاعا للخلق مفیدا مبارکا فی علمه ....» (المنتخب من السیاق، ص 173-174).
درباره تاريخ درگذشت حیری در منابع اختلاف نظر وجود دارد. خطيب بغدادي (ج 7، ص 319) به نقل از مسعود بن ناصر سجري از درگذشت او اندکي بعد از 430 سخن گفته و عبدالغافر فارسي (ص 174) نيز تاريخ درگذشت حيري او بعد از 430 ذکر کرده اما در منابع ديگر سال 431 را به عنوان تاريخ وفات او ذکر شده هر چند قول سجزي و فارسي به دليل همشهري بودن آنها با حيري مرجح است.
حیری و کتاب وجوه القرآن
مطلب آشکاری که به وضوح از شرح حال حیری که خطیب بغدادی و عبدالغافر فارسی نقل کرده اند، می توان دریافت، نقش وی در تکوین و تحول دانش تفسیر نگاری در خراسان است. حيري (ص 54) خود در آغاز کتاب وجوه القرآن از تأليفات متعدد خویش در علوم قرآنی به نام کتابهایی چون الوقوف، مثلث الواعظين، کتاب التنزيل، کتاب معاني أسماء الرب، أسماء من نزل فيهم القرآن اشاره کرده که تا به حال نسخه اي از آنها يافت نشده است. از آثار موجود او کتاب وجوه القرآن و تفسيري به نام کفاية التفسير در دست مي باشد که اثر مشهوري بوده است. از کفاية التفسير دو نسخه که مشتمل بر بخش اعظمي از کتاب مي باشد، باقي مانده است از جمله نسخه ای کهن و کتابت شده در 506 که در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است (محمد آصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (مشهد 1369ش) ، ص 466) که سالها قبل محمد عبدوس ستار (ص 41-56) بحثی درباره اهمیت آن منتشر کرده است.[1] از آنجایی که متن این تفسیر مرسل است، سخن درباره منابع مورد استفاده وی اندکی دشوار است اما همانگونه که ستار اشاره کرده، تأثیر تفسیر طبری در نگارش آن مشهود است که نکته غریبی نیست. اثر دیگر حیری، کتاب وجوه القرآن است که محمد عبدوس ستار تحقيق و تصحيح کتاب وجوه القرآن را به عنوان موضوع پايان نامه دکتري در دانشگاه کمبريخ (1974) انجام داده اما ظاهرا تصحيح خود را منتشر نکرده است.[2] تصحیح دیگری از این کتاب را نجف عرشي بر اساس دو نسخه شناخته شده آن تصحيح و منتشر کرده است (مشهد 1380ش/1422). کتاب وجوه القرآن حیری برای شناخت محیط تفسیر خراسان و نقش حیری در این تحولات اثری مهم و جالب توجه است. امید که دیگر اثر حیری یعنی کفایة التفسیر، همچون کتاب حاضر، منتشر شود که کهنترین نسخه شناخته شده آن در ایران است و این همت صاحب همتی را طلب می کند.
نمایش ایمیل به مخاطبین
نمایش نظر در سایت
۲) از انتشار نظراتی که فاقد محتوا بوده و صرفا انعکاس واکنشهای احساسی باشد جلوگیری خواهد شد .
۳) لطفا جهت بوجود نیامدن مسائل حقوقی از نوشتن نام مسئولین و شخصیت ها تحت هر شرایطی خودداری نمائید .
۴) لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید .