رحمتی - اثری ارزشمند درباب شکل گیری و تکوین کلام امامیه

اثری ارزشمند درباب شکل گیری و تکوین کلام امامیه

اثری ارزشمند درباب شکل گیری و تکوین کلام امامیهبررسی درباره شکل گیری و تکوین دانش کلام اسلامی، خاصه تحولات کلام شیعه، یک چندی است که موضوع تحقیقات و پژوهش های مختلفی قرار گرفته است. پیشگام تحقیق درباب کلام شیعه، ویلیام مونتگمری وات و ویلفرد مادلونگ هستند که آثارشان به عنوان معتبرترین تحقیقات انجام شده درباب کلام شیعه، شناخته شده است. ب این حال نکات قابل تاملی در آثار این دو محقق و نحوه رویکرد آنها در بررسی تاریخ تحولات تاریخ تشیع وجود دارد که بررسی مجددی از تحول و تکوین دانش کلام شیعه را طلب می کند. بررسی این موضوع با تغییر در رهیافت، موضوع رساله دکتری پول ساندر بوده که در 1992 در دانشگاه گوتینگن از آن دفاع کرده و متن آن را انتشارات کلاوس شوارتس فرلاگ منتشر کرده است. نوشتار حاضر گزارشی اجمالی از این کتاب بر اساس معرفی آن توسط خانم تمیمه بیهم دائو است.Paul Sander, Zwischen Charisma und Ratio: Entwickungen in der frühen imāmitschen Theologie (Islam- kundliche Untersuchungen, Bd. 183.) 229pp. <place w:st="on"><state w:st="on">Berlin</state></place>: Klaus Schwarz Verlag, 1994.***تلاش برای شناخت کلام امامیه در نیمه دوم قرن بیستم با نگارش مقالاتی از سوی ویلیمام مونتگمری وات آغاز شده که بیشتر با تکیه بر کتابهای الانتصار ابوالحسین خیاط و کتاب المقالات الاسلامیین ابوالحسن اشعری صورت گرفته است. پس از آن مقالات ویلفرد مادلونگ را باید یاد کرد که آن نیز بیشتر بر همین منابع متکی بوده است. تک نگاری مارتین مکدرموت با عنوان اندیشه های کلامی شیخ مفید گرچه بررسی جامعتری از مسئله تکوین و تحول کلام امامیه است اما بر همان پیش فرضهای وات و مادلونگ مبتنی است. اما تکیه بر منابع برون فرقه ای و خاصه جدلی تا چه حد می تواند ما را در شناخت شکل گیری و تحولات کلامی امامیه یاری دهد؟ با توجه به چنین نقیصه ای پاول ساندر بررسی مجدد شکل گیری و تحول کلام امامیه را با عنوان میان کاریزما و عقل: تحولات کلام امامیه در نخستین سده های اسلامی به عنوان موضوع پایان نامه دکتری خود برگزیده که در 1992 و در دانشگاه گوتینگن از آن دفاع کرده است. ساندر، در بررسی خود به جای استفاده از منابع ملل و نحل نگاری و یا کتاب های جدلی چون الانتصار خیاط (که در هر حال اطلاعات مهمی درباره کلام امامیه دارد) بیشتر به بررسی مجموعه های حدیثی المحاسن برقی (متوفی 274 یا 280) و کتاب الکافی کلینی (متوفی 329) سعی در بررسی تحول کلام امامیه و تاثیر پذیری آن از کلام معتزله دارد. استدلال اصلی ساندر آن است که این عقیده متداول که کلام امامیه از زمان شیخ مفید (متوفی 413) به بعد تغییرات مهمی را با تأثیر پذیری از کلام معتزله پشت سرگذرانده است، نادرست است. به گمان ساندر، بررسی کتاب های المحاسن و الکافی کلینی نیز سرشار بودن تأثیر پذیری از کلام معتزله را در همان ادوار نخستین تدوین کلام امامیه نشان می دهد. به نظر ساندر، تفاوت مهمی میان کلام پیش از شیخ مفید و عقاید کلامی شیخ مفید وجود ندارد و تفاوت اصلی مفید در دو مسئله قیاس و پذیرش کلام به عنوان شیوه ای صحیح در تعقل عقلانی و دفاع از عقاید امامیه است و تفصیل بسیاری از عقاید امامیه که به گمان وات، مادلونگ و مکدرموت برای نخستین بار شیخ مفید عنوان کرده، در کتاب المحاسن برقی قابل مشاهده است. همچین ساندر معتقد است که برخلاف گفته وات و مادلونگ، کلام امامیه از موضع قدری و جبری به موضع ضد قدری و غیر جبری تحول نیافته بلکه اظهارات متفاوت در باره این مسئله در آثار برقی و کلینی که پیش از شیخ مفید زیسته اند، وجود دارد که به وضوح نشان از عقاید متفاوت درباره این مسئله در میان جامعه امامیه است هر چند نمی توان منکر این مسئله شد که ابن بابویه و شیخ مفید با کنار نهادن احادیث جبری سعی در نزدیک شدن به موضع معتزلی در تفسیر این مسائل با تاکید بیشتر بر احادیث ضد قدری داشته اند. تحقیق ساندر در دو بخش سامان یافته است. بخش نخست بررسی است درباره مواضع کلامی اشاعره و معتزله با تاکید بر آراء ابوالحسن اشعری و قاضی عبدالجبار و امامیه که شیخ مفید، ابن بابویه، کلینی و برقی بیان کرده اند. مباحثی که ساندر در این بخش کتاب خود از آنها بحث کرده و با مقایسه آراء افراد پیش گفته پرداخته، عبارت است از: امامت، خدا و قرآن (بحث درباره صفات سلبی و ثبوتی)، عدل الهی و بحث از مسئله شرور و افعال آدمی و مسئله اختیار و جبر. بررسی ساندر در باب تحول کلام امامیه نشانگر آن است که تاثیرات عقاید معتزلی در میان امامیه، برخلاف گفته مادلونگ که از گروهی اندک چون بنو نوبخت نام برده، فراتر بوده و دامنه این تاثیرات پیش از آن و در تدوین جوامع حدیثی اولیه امامیه نیز قابل مشاهده است. دیگر مطلبی که ساندر به خوبی آن را نشان دهده این مطلب است که تکیه بر آثار ملل و نحل نگارانه و کتاب های جدلی تا چه حد در شناخت تحولات کلامی امامیه گمراه کننده است نکته ای که ساندر در آغاز مقدمه خود بر آن تاکید کرده و بر بی اعتباری منابع غیر امامی و جدلی در بررسی تاریخ تحولات کلامی امامیه سخن گفته است. اهمیت کتاب ساندر توجه به منابع شیعی برای شناخت تحولات امامیه به جای منابع جدلی و ملل و نحل نگارانه است که تصویری غالبا مغشوش و جدلی از تحول کلام امامیه ارایه می دهد. کتاب حاضر را باید تلاش موفقتر در شناخت کلام امامیه دانست.<a style="mso-footnote-id: ftn1" href="#_ftn1" name="_ftnref1"><span style="FONT-SIZE: 14pt; FONT-FAMILY: "Times New Roman"; mso-bidi-language: FA; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman'; mso-bidi-font-family: 'B Badr'; mso-ansi-language: EN-US; mso-fareast-language: EN-US">[1]</a> <div style="mso-element: footnote-list"> <hr align="right" width="33%" size="1" /><div id="ftn1" style="mso-element: footnote"><a style="mso-footnote-id: ftn1" href="#_ftnref1" name="_ftn1">[1]</a> Tamima Bayhom Daou, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol.60, Part 1 (1997), pp.128-129.</div></div>

چهارشنبه ۳۰ بهمن ۱۳۸۷ ساعت ۱۱:۳۷