اشارات دیگری به اهمیت فهرست نسخه های خطی برای بحث از تاریخ تشیع در عصر صفویه

 دشواری تحقیق درباره تاریخ تشیع بیش از هر چیز با مشکلی کمبود منابع روبرو است. با این حال اگر وظیفه محقق تاریخ را بازسازی گذشته با تکیه بر هر گونه شاهد بازمانده از دوران های مورد بحث بدانیم، می توان از منابع دیگری برای نگارش تاریخ تحولات فکری تشیع بهره جست. نوشتار حاضر بررسی درباره تحولات فکری تاریخ تشیع در عصر صفویه با اساس قرار دادن فهرست نسخه های خطی است.

***

نسخه های خطی و اهمیت آنها در ساده ترین تلقی، به کار مصححان کتاب می آید که با فهرست شدن نسخه های جدید امکان دسترسی به نسخه های گاه کهنتر و یا کاملتری از اثر در دست تحقیق خود می یابند. اما آیا این تنها کارکرد فهرست نویسی نسخه های خطی است؟ همچنین آیا می توان با مراجعه و بهره گیری از نسخه های خطی به آفاق تازه ای برای بررسی تاریخ تشیع در ایران دست کم از روزگار صفویه به بعد دست یافت؟ بررسی فهارس نسخه های خطی پاسخی مثبتی به این پرسش ها دربر دارد و دست کم فهرست های نسخه های خطی برای تحقیق درباره تاریخ تشیع در ایران از عصر صفویه به بعد، مطالب فراوان و بکری دربردارند که تاکنون توجه محققان صفویه پژوه را به خود جلب نکرده است.

1) مدراس در عصر صفویه بر پایه بررسی نسخه های خطی

 از جمله مطالب قابل بحث و پیگیری، مدارس اصفهان (و حتی به نحو عام تر مدارس ایران) در عصر صفویه بر پایه انجام های نسخه های موضوعی است که با بررسی فهرست های مختلف نسخه های خطی می توان اطلاعات خوبی درباره آنها به دست آورد و با مراجعه به اطلاعات دیگر در کتابهای تاریخی، شرح حال و حتی تک نگاری فرائد الفواد که اثری در باب مدارس عصر صفویه و باقی مانده از همان دوره، گردآوری کرد. به عنوان مثال از بررسی فهرست نسخه های خطی کتابخانه محقق طباطبائی که آقای محمد برکت در جلد سوم نسخه پژوهی منتشر کرده اند، نام مدارس زیر از عصر صفویه به دست آمده است:

مدارس مؤمنیه در شیراز (برکت، ص 65)، بابا قاسم اصفهان (همان، ص 66، 133)، مدرسه عبیدیه اصفهان (همان، ص 85)، مدرسه علمیه فخریه اصفهان (همان، ص 87)، مدرسه غیاثیه (همان، ص 98) بدون اشاره به مکان آن، مدرسه جده در اصفهان (همان، ص107)، مدرسه معصومیه در قم (همان، ص 124)، مدرسه سلطانیه در شهر میراه (همان، ص 127)، مدرسه شیخ لطف الله میسی در اصفهان (همان، ص 168) ، مدرسه جدیده سلطانیه در اصفهان (همان، ص 170).

 2) منابعی برای شرح حال عالمان گمنام عصر صفویه

با توجه به اطلاعات اندک درباره شرح حال عالمان عصر صفویه و در دست نبودن نیمی از ریاض العلماء و گاه مختصر بودن اطلاعات مندرج در شرح حال افراد در ریاض العلماء، داده های بیشتری از شرح حال عالمان عصر صفویه را بر اساس فهرست های خطی می توان یافت. از جمله این اطلاعات ارزشمند، مطالبی درباره عالم کمتر شناخته شده از عصر صفویه میرزا محمد بن حسن شیروانی است که از دوستان آقا جمال خوانساری بوده  است. تذکر بر روابط میان او و آقا جمال بر اساس تذکری است که آقا جمال در حاشیبه نسخه ای از کتاب الاحباط و التکفیر شیروانی که خود او به وی هدیه داده است (ص 79). اطلاعات دقیتر درباره شیروانی را دانش پژوه (ج 3، بخش پنجم، ص 2627) در معرفی نسخه ای از کتاب تحفه السرائر فرزند وی آورده است. بنابر نوشته دانش پژوه، شیروانی متوفی روز جمعه 29 رمضان 1098 است و داماد محمد تقی مجلسی بوده است. وی بر معالم حاشیه ای دارد و فرزندی به نام شیخ حیدر علی داشته که حاشیه ای بر مسالک نگاشته است. تحفه السرائر اثری فقهی و در باب حج است.

همین گونه اطلاعاتی ارزشمند درباره یکی از نوادگان محقق کرکی (متوفی 940) به نام ابوسعید بن شیخ علی بن شیخ اسماعیل بن شیخ عبدالعال بن شیخ علی العاملی است که نسخه ای ارزشمند از رسائل نیای خود را که خط وی کتابت شده و بعدها در تملک فرزند وی عبدالعال بن الشیخ علی بن عبدالعالی بوده و بر اساس اطلاعات مندرج در شرح حال وی می دانیم که در کاشان سکونت داشته، است. لقبی که برای معرفی محقق کرکی پیش از نام وی ذکر شده (شیخ الشیعه، مفتی الشریعه و مروج المذهب الحق الائمه الاثنی عشریه...) از اهمیت والای محقق کرکی در گسترش تشیع در ایران حکایت دارد (90-91).

از عالمان به نام عصر صفویه، محمد باقر بن اسماعیل حسینی خاتون آبادی را می توان نام برد که هنوز جای تک نگاری درباره او و خاندان خاتون آبادی خالی است. در مجموعه مشکات دانشگاه تهران، مجموعه حاوی شش رساله از او وجود دارد که دانش پژوه (همان، ص 2716-2718) معرفی از آنها ارایه کرده است.

اهمیت عالمای جبل عامل در انتقال میراث علمی تشیع که در قرون پنجم و ششم به حله و سپس با توجه به تغییر مرکزیت علمی تشیع به جبل عامل منتقل شده بود، به ایران در عصر صفویه بر پایه نسخه های کتابت شده در جبل عامل که بعدها به ایران منتقل شده، از دیگر مطالبی است که با کمک فهرست نسخه های خطی قابل پیگیری است. از این دست آثار، اثر ارزشمند فخر المحققین محمد بن حسن حلی (متوفی 771) یعنی کتاب ایضاح الفوائد را می توان نام برد که محمد بن محمد بن محمد صهیونی متولد در شهر عیناثا در جبل عامل کتابت کرده است (در انجام نسخه تاریخ فراغت از کتابت نسخه 17 صفر 848 آمده است) (ص 91). کتابخانه های عالمان عصر صفویه که بعد به علت عدم رعایت نظام وقف و بی توجهی وارثان آنها در حفظ و نگهداری نسخه های داشته اند، باعث شده است که امروز متاسفانه از کتابخانه های مختلفی که هر یک از عالمان به نام عصر صفویه در اختیار داشته باشند، اطلاعای در دست نداشته باشیم اما مراجعه به نسخه های خطی این امکان را به ما می دهد تا بر بخشی از نسخه های کتابخانه های این عالمان اطلاع بیابیم. از جمله عالمان به نام عصر صفویه بهاء الدین محمد بن حسین عاملی (متوفی 1030) است که کتابخانه معظمی داشته که صاحب ریاض العلماء نیز به آن اشاره کرده و گفته که به دلیل بی توجهی به آن نسخه های آن پراکنده شده است. در فهرست نسخه های کتابخانه علامه طباطبائی (ص 87) به یکی از آثاری که در کتابخانه شیخ بهایی که احتمالا یا متعلق به کتابخانه پدرش حسین بن عبدالصمد عاملی (متوفی 984) یا پدر همسرش علی بن هلال منشار کرکی (متوفی 984) بوده، اطلاعی آمده است و آن وجود نسخه ای از کتاب تمهید القواعد از شهید ثانی بوده است.

3) مسائل فکری و مورد بحث و منازعه عالمان عصر صفویه

دیگر موضوعی که با کمک فهرست نسخه های خطی می توان به بحث درباره آن پرداخت، مسائل فکری و مورد مناقشه میان عالمان شیعه در عصر صفویه است. نمونه ای از این دست، اطلاعاتی است درباره موضوع طهارت خمر که بحث و جدل درباره آن با نگارش رساله ای توسط ملا محمد ا مین استرابادی. استرابادی در رساله فی طهاره الخمر، می نویسد که از یکی از علماء شنیده که شاه زمان وی به دلیل عادت به شرب خمرکه از کودکی به آن مبتلا بوده، به بهانه آنکه لباسش با خمر نجس می شود، در گذاردن نماز کاهلی می کرده است، استرابادی در رساله خود به بیان این نظر پرداخته که خمر هر چند حرام است اما طاهر است. با توجه به اینکه استرابادی در ادامه می گوید که پس از نگارش رساله عده ای او را متهم کردند که برای خوشایند شاه چنین رساله ای را نگاشته می توان حدس زد که وی دو رساله در این باب نگاشته و نسخه ای از کتاب وی که در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است، رساله دوم استرابادی است (دانش پژوه، ص 2667-2668). [1]