فهرست های نسخه های خطی و اهمیت آنها برای مطالعات تاریخی

دشوارترین مرحله هر تحقیق، منابع تحقیق و چگونگی گردآوری اطلاعات از منابع است. این معضل زمانی اهمیت بیشتری می یابد که پراکندگی مطالب مربوط به تحقیق را در نظر بیاوریم. یکی از مهمترین منابع تحقیق برای عصر صفویه، فهارس نسخه های خطی است که در این گونه آثار نسخه های خطی متعددی از دوره صفویه معرفی شده که حاوی اطلاعاتی است که در منابع رسمی تاریخ نگاری نمی توان به آنها دست یافت. مثلا درباره کتابخانه های عصر صفویه تقریبا اگر از اشارات اندک افندی در ریاض العلماء در شرح حال برخی فقیهان بگذریم، در منابع تاریخ نگاری رسمی اطلاعی در این خصوص نمی توان یافت. یادداشت هایی که در پی می آید حاصل مروری است بر فهرست کتابخانه ملی تبریز که کمتر در دسترس است و حاوی اطلاعات ارزشمند است.

فهرست کتابخانه ملی تبریز، جلد اول، کتب خطی اهدائی مرحوم حاج محمد نخجوانی، شامل 405 جلد از الف – خ، نگارش میرودود سید یونسی (تبریز 1348ش).

1)  از آثار متداول در عصر صفویه که در تثبیت تشیع در ایران نقش مهمی داشته است، مجموعه داستانی حکایت حسنیه است. یکی از فقیهان شیعی ایرانی به نام ابراهیم استرآبادی در 958 زمانی که در شام بوده پس از بازگشت از سفر حج به ایران مدعی شده که رساله ای به نام حسنیه در نزد یکی از سادات دمشق یافته که ترجمه عربی آن با نام حکایات حسنیه از متداولترین آثار کلامی داستانی عصر صفویه است. در این رساله که در بعضی از نسخه ها به ابوالفتوح رازی نسبت داده شده، کنیزی از کنیزکان هارون الرشید با فقیهان سنی دربار هارون درباره امامت مناظره کرد و آنها را مجبور به اقرار به احقیت خلافت حضرت امیر کرده است. نسخه ای کهن از این کتاب به تاریخ 1060 (ج 1، ص 249-250) در کتابخانه ملی تبریز موجود است.

2)  تمهید القواعد از آثار مهم شهید ثانی است که در محرم 958 از تالیف آن فراغت حاصل کرده است. نسخه ای مهم از این کتاب در کتابخانه ملی تبریز وجود داد که زمانی در تملک نواده شهید اول بوده است. فهرست نگار محترم در اشاره این تملک نوشته اند:

3)  یادداشتی از محمد مکی بن محمد بن الشمس الدین بن حسن بن زین الدین من سلالة الشریف ابی عبدالله الشهید محمد بن شرف الدین مکی ابن احمد بن محمد بن حامد بن طه المطلبی الحارثی الهمدانی الخزرجی الجزینی (در متن به خطا الجزیتی) سنه 1173 (در متن 117) ممهور با مهری بسجع من ولد ابی عبدالله الشریف محمد بن مکی العاملی الشهید و یادداشتی بشرح آتی قد وهبت هذا الکتاب الی ولدی محمد بهاء الدین ابی المعالی بلغنی الله فیه آمالی و کتب بیده شرف الدین بن محمد مکی الشهیدی سنة 1173 دیده می شود (فهرست، ج 1، ص 304). محمد مکی تلخیص گر شرح حال شهید اول به نام نسیم السحر است که متن آن به زودی منتشر خواهد شد. این نسخه احتمالا از همان نسخه های کتابخانه شهید ثانی است که نواده اش در الدر المنثور به آن اشاره کرده است. همچنین نسخه ای دیگر از کتاب تهذیب الاحکام شیخ طوسی در کتابخانه ملی تبریز (فهرست، ج 1، ص 307-308) وجود دارد که تاریخ فراغت از کتابت کتاب النکاح آن شوال 978 و باب التجارت آن شهر رمضان المبارک 978 است از نسخه های کتابخانه محمد مکی عاملی مالک نسخه سابق بوده است. بر اساس نوشته فهرست نگاری (ج 1، ص 308) وی یادداشتی بر نسخه بدین شرح نگاشته است: ممن قد نظر فیه افقر الوری مکی بن محمد شمس الدین بن ... محمد و هکذا الی الشهید محمد بن مکی قدس سره.

اهمیت این دو نسخه در این است که این نسخه های از نسخه ای مهاجر از جبل عامل به ایران است.از نسخه های جالب و شایسته تحقیق که در این فهرست به چشم می خورد و از آثار ارزنده دوره صفویه است، کتابی است به نام جنات الخلود نگاشته محمد رضا بن محمد مؤمن امامی خاتون آبادی که جنگی است در تاریخ و مسائل مختلف که به شاه سلطان حسین صفوی اهداء شده است (فهرست، ج 1، ص 338-339) و به زبان فارسی است.

در جلد دوم این فهرست که با این مشخصات منتشر شده است:

فهرست کتابخانه ملی تبریز، جلد دوم، کتب خطی اهدائی مرحوم حاج محمد نخجوانی ، شامل 528 جلد از د- ش، نگارش میرودود سید یونسی (تبریز1350ش) ص 711-713 این مجموعه جالب توجه وجود دارد، نسخه ای ارزشمند از کتابخانه حسین بن عبدالصمد حارثی (متوفی 984) شاگرد برجسته شهید ثانی و پدر شیخ بهایی. این مجموعه که در فهرست با عنوان رسائل عزالدین عاملی معرفی شده شامل نه رساله است که عبارتند از :

1)العقد فی الوسوسة و الطهارة..با این آغاز: الحمد لله انزل من السماء ماء طهورا

این رساله همان رساله العقد الحسینی یا العقد الطهماسبی است که متن آن منتشر شده است.

2) فن تحقیق عدم طهر الحصر و البواری المتنجس بالشمس با این آغاز الحمد لله کما ینبغی لجلاله و جماله .. این کتاب در جاهای دیگر نیز نسخه دارد

3) اربعون حدیثا. با آغاز: بسم الله الرحمن الرحیم. رب یسر یا کریم الحمد لله المتفضل بالتکلیف المؤدی الی الجزاء... متن این اربعین در میراث حدیث شیعه منتشر شده تنها اهمیت این نسخه به خط خود حارثی بودن است.

4) الواجبات الملکیة با این آغاز: الحمد الله الذی شاع فضله و کرمه .... از این رساله نیز در جاهای دیگر نسخه هایی موجود است.

5)فی جواز تملک حربی البالغ فی الغییة و عدمه . با این آغاز الحمد لله علی نعمه و افضاله... نمی دانم آیا از این رساله در جاهای دیگر نسخه هست یا خیر. به کتاب مقدمه ای برفقه شیعه مراجعه شود

6) فی تحقیق قبلة عراق العجم و الخراسان... با این آغاز: اما بعد حمد الله و الصلوة علی محمد ...این رساله در جاهای دیگر هم نسخه دارد. بنگرید به مقدمه ای بر فقه شیعه که در آنجا به خطا فی تحقیق قبلة عراق العجم و الخراسان به عنوان دو رساله ذکر شده است.

7) فی تقحیق حقیة مذهب الشیعة و مسائل شتی با این آغاز: الحمد لله علی ما انعم به . ..این رساله همان رساله مناظره حسین بن عبدالصمد با یکی از فقیهان سنی اهل حلب است که چاپ انتقادی خوبی از آن توسط شاکر شبع با عنوان مناظرة در قم 1412 منتشر شده است (سپاس ویژه از استاد حجت الاسلام سید محمد رضا جلالی حسینی که نسخه ای از این کتاب را به بنده جهت تهیه زیراکس دادند). در همان فهرست، صفحه 740 این رساله با عنوان رساله ای در اثبات مذهب شیعه معرفی شده است. که معرفی مجددی از همین نسخه است.

9) فی جواب مکتوب سلطان عثمانی فی سنة 968 با این آغاز: الحمد لله الذی ارسل رسوله بالهدی ... این رساله در پاسخ به نامه سلطان سلیمان قانونی (متوفی 974) نوشته شده است. متن آن در اختیار سید محمد اشرف سبط میرداماد بوده و در کتاب فضائل السادات (قم 1380ق/1339ش)، ص 421-422 بخشی از آن را آورده است که در اینجا آن را به طور کامل با توجه به نایاب بودن کتاب فضائل السادات می آورم.

... چنانچه نامه که بخط شریف شیخ جلیل القدر الامجد شیخ حسین (در متن به خطا حسن) بن عبدالصمد والد شیخ العارفین و زبدة ارباب الحق و الیقین شیخ بهاء الدین محمد العاملی که از جانب جناب نواب جمجاه جنت بارگاه شاه طهماسب بخواندگار روم سلطان سلیمان بن عثمان قلمی نموده اند چون داعی ملاحظه نموده و خط شریف ایشان معروف داعی و جمع کثیری بود موافق آن ترقیم شد بلا زیادة و نقصان.

هذا جواب کتابة السلطان سلیمان لما ارسل یطلب اولاده من الشاه طهماس ادام الله نصره و تأییده لما هربوا الی عنده فکتبت هذا الکتاب علی لسان الشاه جوابا عن کتابه و ذلک سنة ثمان و ستین و تسع مائة احسن الله تقضیها.

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد الله الذی ارسله رسوله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون المخاطب بما ارسلناک الا رحمة للعالمین محمد رسول الله و الذین معه اشداء علی الکفار ذلک جدنا سید الاولین و الآخرین صلوات الله و سلامه علیه صلوة و سلاما دائمین بدوام الاعصار و علی ابینا امیر المؤمنین اخ النبی و ابن عمه و وصیه و ولی المؤمنین بنص انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلوة و یؤتون الزکاة و هم راکعون ان فی ذلک لآیة و ذکری لاولی الابصار، باب مدینة العلم و محبوب الله و محبوب رسوله و ممدوحهما و مولی من کان النبی مولاه کما شهدت به الاخبار و علی امنا سیدة النساء فاطمة الزهراء المغصوبة حقها جهرا المدفونة لغضبها علی غاضبتها سرا بعد ما سمعوا فاطمة بضعة منی من آذاها فقد آذانی و ان الذین یؤذون الله و رسوله اولئک یلعنهم الله و یلعنهم اللاعنون فیالها عبرة لذوی الاعتبار، و علی جدتنا خدیجة الکبری ذات الفضل علی نساء الانام الفایقة بالفوز بشرف السبق الی الاسلام و رضی النبی المختار و علی آبائنا المطهرین بنص الکتاب الذین صبروا ابتغاء وجه ربهم و اقاموا الصلوة و النفقوا مما رزقناهم سرا و علانیة و / ص 421/ یدرؤن بالحسنة السیئة اولئک لهم عقبی الدار جنات عدن یدخلونها  و من صلح من آبائهم و ازواجهم و ذریاتهم و الملائکة یدخلون علیهم من کل باب سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبی الدار و علی المتمسکین بکتاب الله و عترة النبی أهل بیته الذین قد جاء النص الصحیح ان المتمسک بها لن یضل ابدا ان فی ذلک لآیات لکل صبار شکور اولئک نحن اعنی ابناء اهل البیت و شیعتهم لانا لن نتمسک الا بکتاب الله و الذین امر الرسول بالتمسک بهم فیالنا فخرا یفوق کل فخار فانسابنا انور من لیلة القدر و احسابنا اشهر من یوم بدر و قصر مجدنا اقرت له القصور بالقصور و لبست منه شعری عیور شعار الغیور و جوهرنا من جوهر الشرف لا من جوهر الصدف و یوافیتنا من یواقیت الاحرار لا من یواقیت الاحجار لسنا بحمد الله فی شک من الدین و انا لعلی هدی بیقین و ای یقین رأینا فیه و لله المنة سدید و باسنا شدید و کیدنا عتید لکل جبار عنید و حینا سعید و قتیلنا شهید و ما عند الهل خیر للابرار ....

سید محمد شرف بعد از این بخش از نامه می نویسد: الی آخر جواب الکتابة و کتتبنا منه ما هو مناسب لهذا الکتاب .... آغاز موجود در نسخه تبریز با آغاز این نسخه یکی است و آخر نسخه چنین ذکر شده است: اولئک الذین لیس لهم فی الآخرة الا النار ..

اهمیت این نسخه در این است که آخرین رساله ظاهرا درجایی دیگر موجود نباشد همچنین این نسخه متعلق به کتابخانه شیخ بهایی بوده و یادداشت تملیکی از همو با عبارت من کتب العبد الفقیر الی ربه الغنی بهاء الدین بن حسین الحارثی اوتیا کتابهما بیمینهما آمین رب العالمین و سجع شیخ بهایی با عبارت یا عالما بحالی علیک اتکالی العبد بهاء الدین بن حسین و تاریخ ۹۹۷ دیده می شود.