Shiism, ed., Etan Kohlberg (Ashgate/Variorum, 2003).

انتشارات اشگیت طرحی را به سر ویراستاری لورنس کنراد، استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه هامبورگ در دست انجام دارد که هدف آن انتشار مجموعه ای چهل و هشت جلدی درباره فرهنگ و تمدن اسلامی در قرون اولیه است (600-950) که مشتمل بر انتشار مجدد برخی آثار تألیف شده خاورشناسان در سده اخیر که جملگی نیز به زبان انگلیسی منتشر می شود (و مقالات نگاشته شده به زبان های دیگر برای یکدستی آثار به زبان انگلسیی ترجمه می شود). مجلدی از این مجموعه که تعداد قابل توجهی از مجلدات آن منتشر شده، بررسی ها درباره تاریخ تشیع است که ویراستاری آن را اتان کلبرگ (متولد 1943) برعهده دارد و به عنوان شماره 33 مجموعه منتشر شده است.

پژوهش درباره تاریخ تشیع از زمانی که دونالدسون در 1933 کتاب مختصر خود درباره تشیع منتشر کرده است تا روزگار کنونی تحولات زیادی را پشت سر نهاده و آثار متعددی چه به صورت تک نگاری های با عنوان تشیع (همچون کتاب هاینتس هالم و یا موجان مومن) یا موضعات دیگر (چون کتاب جانشینی محمد، علی و معاویه در سنت اولیه اسلامی از پترسن و یا  کتاب غیبت دوازدهمین امام: پس زمینه های تاریخی از جاسم حسین) و شمار انبوهی از مقالات را می توان نام برد که هر کدام از زاویه خاص بررسی و تحقیق، تاریخ تشیع را به بحث نهاده اند. در میان این تحقیقات بحث از تاریخ تشیع در چند قرن نخستین بیشتر مورد توجه قرار گرفته است که از یکسو اطلاعات تاریخی و متون قابل توجهی از آن دوره باقی مانده و دیگر، اهمیت داشتن دوران های شکل گیری در مطالعات تاریخی ادیان و مذاهب است. تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، مطالعات معدودی درباره تاریخ تشیع انجام شده بود، هر چند برخی از این مطالعات همچون کتاب ریشه ها و تحولات اولیه تشیع نگاشته سید حسین محمد جعفری که ترجمه فارسی آن با عنوان تشیع در مسیر تاریخ اثری شناخته شده است، در این دوران نگاشته شده است. همانند بسیاری از حوزه های اسلام شناسی (بهتر است بگویم تمام حوزه های اسلامی شناسی) اشارات و مباحث  پراکنده ای درباره تشیع در سده اخیر، نخست در نوشته های خاورشناس مجاری، ایگناتس گلدتسیهر (1850-1921) مطرح شده است که بعدها برخی از مباحث مطرح شده او در نوشته های دیگران بسط یافته و به تفصیل بیشتری مورد بحث قرار گرفته است (همچون بحث تحریف قرآن و انتساب آن به شیعه که گلدتسیهر در کتاب گرایش های تفسیری در میان مسلمانان از آن بحث کرده است).

پیروزی انتقلاب اسلامی و مسائل بعدی رخ داده ناشی از این تحول، تأثیر جدی بر مطالعات تشیع نهاد و مطالعات شیعه شناسی به عنوان یکی از حوزه های جذاب مورد توجه قرار گرفت، هر چند با یک دشواری جدی نیز روبرو شد و آن توجه محققان فلسطین اشغالی به مسائل تشیع بود که اینک مشکل جدی برای اسرائیل بدل شده است (هر چند مطالعات اسلامی در فلسطین اشغالی سابقه ای به درازی تشکیل آن دارد و در جایی دیگر شرح آن را بازگفته ام). در یک دهه اخیر و جدی تر شدن منازعات ایران با اسرائیل و تأثیر جدی و غیر قابل انکار حزب الله به عنوان تهدیدی جدی برای  اسرائیل، به گونه ای غیر قابل باور باعث شده است تا محققان متعددی در فلسطین اشغالی در کنار توجه بیشتر در تمام حوزه های اسلام شناسی، بررسی تاریخ تشیع را از زاویه های مختلف مورد توجه قرار دهند.

بعد از این مقدمه ی اجمالی بهتر است تا به ارایه گزارش از کتاب مورد بحث بپردازیم. در کنار چاپ و نشر آثار جدید و پژوهش های متعدد در حوزه های مختلف تاریخ تشیع، توجه به کارها و تحقیقات تا به حال انجام شده، یکی از مسائل مورد توجه خاورشناسان بوده است. از این رو طرح انتشار مجموعه ای 48 جلدی درباره تاریخ اسلام از آغاز تا سقوط خلافت عباسی با محوریت موضوعات مختلف به سرویراستاری لورنس کنراد در دستور چاپ انتشارات اشگیت قرار گرفته است. بعد از انتخاب محورهای قابل بحث، از شاخص ترین فرد هر یک از این حوزه ها خواسته شده تا در ضمن ارایه گزارشی از وضعیت مطالعات در آن حوزه که به عنوان مقدمه ی آن اثر منتشر خواهد شد، تعدادی از مهمترین و تأثیر گذارترین مقالات آن حوزه را برای انتشار مجدد در آن مجموعه انتخاب کند. برای حل مشکل چند زبانی بودن مطالعات، بنا بر این شده است تا تمام مقالات به زبان انگلیسی منتشر شود و مقالاتی که به زبان های دیگر منتشر شده است، به انگلیسی برگردانده شود. در محور و موضوع تشیع نیز اتان کلبرگ به عنوان ویراستار انتخاب شده که حاصل تلاش های او مجموعه تشیع با سه محور امامیه، غلات، زیدیه، اسماعیلیه و عباسیان منتشر شده است.

نگاهی به بخش امامیه کتاب تشیع ویراسته کلبرگ

نخستین نوشتار در بخش مقالات امامیه،  مقاله مارشال هاجسن با عنوان "چگونگی فرقه بندی تشیع در قرون اولیه" است که بحثی درباره ی فرق مختلف شیعه در سه قرن اول با تکیه بر گزارش کتابهای ملل و نحل نگاری است (که به عربی نیز این مقاله ترجمه و در مجله ی" الاجتهاد" منتشر شده است). نوشته هاجسن را باید اولین تلاش برای ارایه ی  گزارشی از فرقه های مختلف شیعه دانست کما اینکه هاجسن در کتاب دیگر خود رویداد اسلام (شیکاگو –لندن 1974، ج 1، ص 256-279) از این موضوع بحث کرده است. هاجسن معتقد است که تشیع حاصل تکوین و تلفیق دو عنصر غلو و نص است. مقاله دوم نگاشته محمد علی امیر معزی است که کتابی جداگانه به نام هدایت الهی در تشیع اولیه: منابع باطنی گری در اسلام تألیف کرده است. معزی که متاثر از رهیافت های کربن در مطالعه تشیع است به تعبیر یکی از فضلاء بیشتر در نشان دادن تشیع به عنوان جریانی خرافه گر و به دنبال سیر و سلوک های باطنی است و زندگی در دنیایی از رازها و رمزها است. با این حال کتاب امیر معزی که به سرعت بعد از انتشار آن به زبان فرانسه و انگلیسی نیز منتشر شده است، جایگاه خاصی را در میان تحقیقیات خاورشناسان یافته است. امیر معزی با همین رهیافت، مقالات متعددی نیز درباره ی تاریخ تشیع نگاشته است. به اعتقاد معزی، امامیه در آغاز جریانی باطنی گرا بوده است و تلاش معزی در نشان دادن این موضوع است. مقاله ای که از او در این مجموعه درج شده ، گزارش و بحثی درباره ی اصناف مردم بر اساس برخی از روایات شیعی است.

با توجه به اهمیت و مقالات متعدد، ویلفرد مادلونگ در حوزه های مختلف مطالعات شیعه شناسی به معنی اعم آن، شگفت نخواهد بود که چندین مقاله از او در این مجموعه درج شده باشد. هاشمیات کمیت و بازشناسی تشیعی مورد اشاره کمیت در اشعارش، ملاحظاتی درباره ادییات فرق نگاری امامیه (بحثی درباره ارتباط میان کتاب فرق الشیعه منسوب به حسن بن موسی نوبختی و کتاب المقالات و الفرن سعد بن عبدالله اشعری) دو مقاله ای از مادلونگ است  که در این مجموعه درج شده است. در مقاله نخست مادلونگ بررسی درباره ی کمیت بن زیاد اسدی کوفی (۶۰-۱۲۶) شاعر شیعی قرن اول بر اساس اشعارش انجام داده است. مسئله ی غیبت و اهمیت آن در تفکر امامیه، از دیگر موضوعات مورد بحث در بخش امامیه است که کلبرگ مقاله ای سیعد امیر ارجمند با عنوان بحران امامت و نهاد غیبت در تشیع دوازده امامی در چشم اندازی جامعه شناسانه و نگاشته ورنا کلم درباره نواب اربعه با عنوان نواب اربعه در تشیع دوازده امامی: در دوران اولیه امامیه را انتخاب کرده است.