در ميان چهرهاي مسلمان،‌ بيشك غزالي به دلايل متعددي يكي از مهمترين متفكران مسلمان است كه دامنه تاثير او از عصر و زمانه اش فراتر رفته و پس از مرگش با انتساب آثاري به او تداوم حضورش سايه سنگيني بر ميراث اسلامي افكنده است. تحقيق بلند عبدالرحمان بدوي با عنوان مولفات غزالي بيشك يكي از مهمترين تلاش ها جهت اصلاح چهره اسطوري ترسيم شده از غزالي است. در ساليان اخير با يافت شدن برخي نسخه هاي جديد،‌ بحث از آثار منسوب به غزالي بار ديگر مطرح شده و مقالات و تحقيقات خوبي نيز در اين خصوص منتشر شده است. نوشتار حاضر اشاره ای کوتاه درباره يكي از اين گونه آثار منسوب به غزالي متعلق به ادبيات ملل و نحل نگاري و هویت مولف اصلی آن است.

***

در میان آثار چاپ شده در حوزه ملل و نحل نگاری، اثری به نام عقائد الثلاث و السبعین فرقه تالیف شخصی به نام ابومحمد یمنی، از عالمان یمنی قرن ششم، از آثاری است که به عنوان پایان نامه دانشگاهی از سوی شخصی به نام محمد بن عبدالله زربان غامدی مورد تحقیق قرار گرفته و متن آن را مکتبه العلوم و الحکم که ناشری در شهر مدینه می باشد، در دو مجلد (1422/2001) منتشر کرده است.  محقق کتاب در مقدمه کوتاه خود بر کتاب تمام آنچه که در منابع موجود و قابل دسترس درباره یمنی یافته ذکر کرده که نکات مجملی است. بنابر تحقیق زربان، ابوالفضل عباس بن منصور سکسکی حنبلی (متوفی 683) در کتاب البرهان فی معرفه عقائد اهل الادیان و عبدالله بن اسعد یافعی در کتاب مرهم العلل المعضله (متوفی 768) از کتاب ابومحمد یمنی نقل قول کرده است. بر اساس این مطالب تنها نکاتی که از شرح حال ابومحمد یمنی دانسته است، یمنی بودن او و شهرت کتاب او در میان مولفان یمنی است. بر اساس کتاب وی می دانیم که او از عالمان حنبلی عقیده و احتمالا شافعی یمنی است. کتاب مهم و شاید تنها تالیف باقی مانده از او با عنوان کتاب الفرق و الفرق و التواریخ است که بیشتر به دلیل نقد آراء اسماعیلیان یمنی اهمیت فراوانی دارد.  از کتاب وی، سه نسخه در اختیار زربان بوده است؛ نسخه ای متعلق به کتابخانه عاطف در استانبول که تصویری از آن در کتابخانه جامعه الاسلامیه به شماره 1045 موجود است، نسخه ای در کتابخانه دانشگاه ملک سعود در شهر ریاض به شماره 704 و نسخه سوم که در کتابخانه مکتبه الاوقاف بغداد به شماره 4365 موجود است و نسخه ای نونویس است که محمد ثابت آلوسی در 1309 آن را کتابت کرده است. اما آنچه که بر اهمیت این کتاب می افزاید ارتباط آن با نسخه ای است که در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.

***

در میان چهره های مسلمان بی گمان، ابومحمد غزالی (متوفی 505 ) یکی از مهمترین اشخاصی است که تاثیرات متعددی در تکوین فرهنگ اسلامی داشته است که ساده ترین آنها، انتساب آثاری متعدد به اوست نکته ای که توجه محققان مختلفی را به جهت لزوم و اهمیت بازشناسی افکار و آراء او به خود جلب کرده است. در میان نسخه های مهمی که در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است، کتابی به نام الفرق و التواریخ، با انتساب به غزالی و تاریخ کتابت کهن، اثری است که بارها لزوم تحقیق و تصحیح آن را دوست عزیزم جناب آقای میر محمد صادق به بنده متذکر شده بود. چاپ کتاب جنبش های اجتماعی در ایران پس از اسلام به قلم استاد بزرگوار آقای دکتر رضازاده لنگرودی فرصتی شد تا آشنایی دقیقتری با این کتاب پیدا کنم. در حین تورق و مطالعه کتاب آقای رضا زاده در میان منابع و مآخذی که مورد استفاده ایشان قرار گرفته بود، نام این کتاب را دیدم و نکته جالب تر آن بود که شخصی به نام غلامرضا دشتی رحمت آبادی در سال 1354 این کتاب را به عنوان رساله دکتری خود در رشته ادیان و عرفان به راهنمایی مرحوم محمد جواد مشکور تحقیق کرده است که نسخه ای از این پایان نامه به لطف آقای دکتر رضازاده در اختیارم قرار گرفت. آقای رحمت آبادی در مقدمه ای کوتاه بر رساله خود در بخش معرفی کتاب به صورتی مختصر اشاره کرده بودند که کتاب در نسخه ای که در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است و در سال 793 کتابت شده به غزالی نسبت داده شده و دو نسخه ای دیگر که تصویر آنها در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود بوده مورد استفاده ایشان قرار گرفته است. نسخه موجود کتاب در کتابخانه ترکیه به نام الملل و النحل و با انتساب به ابن حزم اندلسی (متوفی 456) ثبت شده که همین انتساب محمد ثابت آلوسی زاده را ترغیب کرده تا استنساخی از کتاب برای پدرش نعمان آلوسی زاده فراهم کند.

آقای رحمت آبادی در مقدمه خود توضیح داده که اندیشه تصحیح کتاب را مرحوم محمد تقی دانش پژوه به او توصیه کرده است که همو در فهرست میکروفیلم های دانشگاه تهران از نسخه های تهیه شده از این کتاب یاد کرده و مولف احتمالی آن را ابومحمد عثمان بن عبدالله بن حسین عراقی یاد کرده و نام کتاب را الفرق المتفرقه بین اهل الزیغ و الزندقه دانسته است. کتاب اخیر عراقی همان گونه که آقای رحمت آبادی نیز اشاره کرده اند به کوشش یاشار قوتلوای در آنکار منتشر شده که متن آن هیچ شباهتی با نسخه کتاب الفرق و التواریخ ندارد. اطلاعات محدود مندرج در نسخه خطی نیز تنها دلالت بر این دارد که کتاب را شخصی به نام ابومحمد و اهل یمن تالیف کرده است. مقایسه ای اجمالی میان اطلاعاتی که راجع به کتاب عقاید الثلاث و السبعین فرقه داشتم و توصیفی که محقق آن از نسخه داده بود و مقایسه متن آن از طریق پایان نامه آقای رحمت آبادی با تحقیق زربان مشخص نمود که نسخه کهن الفرق و التواریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، نسخه ای کهن از کتاب عقاید الثلاث و السعین فرقه ابومحمد یمنی است.