اشاره:‌ سالها قبل مؤسسه آل البيت لاحياء التراث در شهر قم‏‌،‌ در طرحي تحسين برانگيز به فكر چاپ و نشر منابع منتشر نشده و مورد استفاده علامه مجلسی در تاليف بحار الانوار افتاد و پس از آن مجموعه اي از آثار چون قرب الاسناد را منتشر كرد. متاسفانه اين حركت با وقفه روبرو شد و شور و شوقي كه در ابتدا انجام اين طرح خودنمايي مي كرد، به دلايلي نا معلوم در محاق تعطيلي افتاد. به تازگي انتشارات دليل ما‏‌، چاپ و نشر مجموعه اي با همان نام را آغاز كرده كه چندين اثر از جمله اثر مورد بحث در نوشتار حاضر از جمله آن است.

 تاريخ اهل البيت عليهم السلام نقلا عن الائمه،‌ رواه المحدث نصر بن علي الجهضمي و استدرك عليه عده من الرواه و المؤرخين القدماء،‌ تحقيق السيد محمد رضا الحسيني الجلالي (دليل ما، ‌قم 1426ق).

***

در ميان موضوعات مختلف مورد علاقه محدثان شيعي،‌ خاصه محدثان كوفي گردآوري اخباري درباره زندگي اهل بيت بوده است. ظاهرا به علت اختصار و كوتاهي اين گونه آثار، متن مستقلي از تاليفات به دست ما نرسيده است هر چند متن اين آثار مورد استفاده محدثان قرن سوم و چهارم بوده و در تاليف آثار حديثي خود از آن بهره جسته اند. از ميان مؤلفاني كه كتابي درباره تاريخ اهل بيت تاليف كرده اند،‌ ابوعبدالله جعفر بن محمد بن مالك بن عيسي بن سابور فزاري كوفي شيعي (نجاشي، ص 122) و ابوعلي محمد بن همام بن سهيل اسكافي (متوفي 336ق)‌ را بايد نام برد كه كتابهايشان به كرات در متون بعدي مورد استناد قرار گرفته است. كتاب فزاري، اخبار الائمه و مواليدهم عليهم السلام با توجه به كثرت نقل قولهايي كه حسين بن حمدان خصيبي (متوفي 358ق) از اين كتاب در الهدايه الكبري آورده، تا قرن چهارم موجود بوده است. كتاب اسكافي،‌ الانوار في تاريخ الائمه الاطهار عليهم السلام رواج بيشتري داشته و سواي نقل قولهاي متعددي كه از آن در متون روايي شيعه باقي مانده، تلخيصي نيز از آن تا روزگار ما باقي مانده كه به كوشش آقاي عليرضا هزار منتشر شده است.

اما متني كه به تحقيق محقق ارجمند جناب آقاي سيد محمد رضا حسيني جلالي و با عنوان تاريخ اهل البيت نقلا عن الائمه منتشر شده، يكي از معدود متون باقي مانده از تاليفات متعدد درباب تاريخ اهل بيت در قرون سوم و چهارم است. آقاي جلالي در مقدمه كتاب (ص 7-9) از چگونگي دست يافتن خود به نسخه هايي از كتاب سخن گفته اند و پس از آن به بحث از اهميت موضوع مورد بحث كتاب پرداخته اند (ص 10-12). تاكيد فراوان پيامبر اسلام بر لزوم دوستي اهل بيت و نقل روايات فراوان در اين باب، بي گمان دليلي اصلي توجه محدثان اهل سنت به گردآوري اخبار اهل بيت بوده است (براي اطلاع بيشتر از آثار تاليف شده از سوي عالمان اهل سنت درباره اهل بيت بنگريد به اثر مرحوم سيد عبدالعزيز طباطبايي با عنوان اهل البيت في المكتبه العربيه). پيش از ورود به بحث اصلي، آقاي جلالي (ص 13-35)‌ از نود وسه اثر تاليف شده در باب تاريخ اهل بيت سخن گفته اند.

متني كه آقاي جلالي آن را منتشر كرده اند، به دليل عدم صراحت دقيق در نسخه هاي خطي آن كه نام اصلي آن چه بوده و مؤلف چه كسي بوده، بحثهاي متعددي را با توجه به افراد ذكر شده در سلسله سند آن برانگيخته است. دشواري اصلي اين است كه افرادي كه نامشان در سلسله سند كتاب آمده تقريبا هر كدام كتابي در تاريخ اهل بيت تاليف كرده اند و اين باعث دشواري شناخت مؤلف كتاب است. آقاي جلالي بعد از بحثي مفصل (ص ۳۶-۴۷،‌ ۶۱-۷۳) بر اساس گفته هاي ابن طاووس كه كتاب را به نصر بن علي جهضمي (متوفي ۲۵۰ق) فقيه و عالم مالكي عراقي منتسب كرده، همين انتساب را ترجيح داده اند هر چند با توجه به نبود برخي مطالب در نسخه اي از كتاب و نقل از كسي ديگر، اشاره كرده اند كه تنها بخش اعظمي از مطالب كتاب تدوين جهضمي است اما متن در بعد توسط ديگر راويان آن تكميل شده است. كتاب كه بدون مقدمه مؤلف آغاز مي شود،‌ با پرسشي از سوي علي بن نصر جهضمي از امام رضا عليه السلام درباره طول عمر اهل بيت است (ص ۸۳-۱۰۲). بخش بعدي كتاب كه به روايت احمد بن محمد فريابي است و نامي از نصر بن علي جهضمي در سلسله سند آن نيامده، درباره فرزندان ائمه است (ص ۱۰۵-۱۲۸).  بخش سوم كتاب (ص ۱۳۱-۱۳۶)‌ به بيان نام هاي مادران پيامبر و ائمه اختصاص يافته و نامي شخصي به عنوان راوي يا سلسله سندي براي نقل مطالب آن نيامده است. همين مطلب درباره فصول بعدي كتاب صادق است كه به ترتيب از القاب پيامبر و اهل بيت (ص ۱۳۹-۱۴۲)، كنيه هاي پيامبر و ائمه (ص ۱۴۵-۱۵۰)، قبور پيامبر و ائمه (ص ۱۵۳-۱۵۵) و ابواب پيامبر و ائمه (ص ۱۵۹-۱۶۳) بحث مي كند. فصل آخر كتاب كه به تصريح مصحح محترم در نسخه كتاب به روايت ابن خشاب موجود نيست برگرفته از كتاب الهدايه الكبري خصيبي است هر چند مرحوم مجلسي نيز آن را به نقل از خصيبي در ضمن بحار الانوار نقل كرده است. اساسا اين انديشه كه ائمه را از طريق باب هاي معنوي آنها مي توان شناخت ، ساخته و پرداخته نصيريان است و در اين متن نيز همان ابواب كه نصيريان براي ائمه ذكر مي كنند، ذكر شده كه البته به دليل نقل آن از كتاب هدايه الكبري خصيبي است. تعليقات و حواشي مفصل و فهارس متعدد كتاب را اثري مفيد و براي استفاده بسيار روان كرده است. اميد كه طرح چاپ و نشر مصادر بحار الانوار تداوم يابد و شاهد چاپ ديگر آثار اين مجموعه به همان شيوه اي باشيم كه محقق فعلي كتاب آن را نشر داده است.