اشاره: ارزش و اعتبار نسخه های خطی تنها از جهت بهره گیری از آنها جهت چاپ و نشر آثار کهن نیست و فواید و اطلاعات فراوانی را از آنها می توان دریافت، از این رو اطلاعاتی که در نسخه ها موجود است و نشانی از محل کتابت و یا تملک نسخه در نزد افراد مختلف دارند، نکات باارزشی هستند که اهمیت آنها زمانی که حاکی از در اختیار بودن نسخه نزد یکی از چهره های اندیشه ساز اسلامی می گردد، دو چندان می شود. از جمله این آثار نسخه ای کتاب السواد و البیاض از عارف و صوفی سیرجانی ابوالحسن علی بن حسن کرمانی است که نسخه های خطی متعددی از کتاب او باقی مانده است. اهمیت کتاب البیاض و السواد سوای تداول آن در محافل صوفیانه بیشتر به دلیل تأثیر تصوف خراسانی در مناطق دیگر است. نکته دیگری که درباره اهمیت این کتاب به تازگی مورد توجه قرار گرفته است، یافت شدن نسخه ای از آن است که پیشتر به عنوان اثری تألیف شده از سوی عارف نامدار ابن عربی شناخته شده بود هر چند در انتساب این اثر به او تردید بوده است. نوشتار حاضر که گزارشی است از مقاله استاد ارجمند جناب آقای گرهارد باورینگ اشاره ای است درباره این نسخه که اصل آن در کتابخانه دانشگاه ییل و مجموعه لندبرگ قرار دارد. همچنین آقای باورینگ در ادامه بحث خود به نسخه ای از آثار سلمی با عنوان سلمیات اشاره کرده که در سمرقند کتابت شده و اینک در کتابخانه محمد بن سعود در شهر ریاض موجود است. نوشتار حاضر ترجمه ای تلخیص وار از مقاله آقای باروینگ در معرفی این دو مجموعه نسخه خطی است.

***

در میان نسخه های ارزشمند موجود در مجموعه لندبرگ دانشگاه ییل، نسخه شماره 64 که عنوان جذوة الاصطلاء و حقیقة الاجتلاء نام دارد و در یادداشتی بر صفحه عنوان نسخه به ابن عربی نسبت داده شده است، از دیر باز به دلیل اهمیت ابن عربی مورد توجه قرار گرفته است و از آن در فهرست آثار ابن عربی یاد شده است. نخستین اطلاع از این نسخه را لئون نموی آخرین کتابدار نسخه های خطی عربی در فهرست مختصر خود که بیشتر به تعبیر خود او سیاهه از نسخه های موجود کتابخانه است، درج شده است. عثمان یحیی نیز در فهرست تألیفات ابن عربی (متوفی 638/1240) به نسخه منحصر به فرد کتابخانه دانشگاه ییل اشاره کرده اما آن را در ضمن آثار منتسب به ابن عربی یاد کرده است و از  عدم همخوانی محتوی کتاب با دیگر آثار ابن عربی و اینکه نسخه ای دیگر از کتاب موجود نیست، سخن گفته است. عثمان یحیی اطلاعات خود را در باره این نسخه به واسطه مقاله ای دیگر از کورکیس عواد درباره فهرست آثار ابن عربی به دست آورده و خود نسخه را از نزدیک ندیده است. کورکیس عواد که فهرستی از آثار ابن عربی به قلم خود او را منتشر کرده است بعدها در تکمله ای بر آن فهرست، برخی از آثار دیگر ابن عربی که در آن فهرست نیامده و از آنها نامی برده نشده است، را در مقاله ای منتشر کرده است. عواد در این فهرست خود از نسخه موجود در کتابخانه ییل یاد کرده است. طبعا بررسی خود نسخه برای صحت انتساب آن به ابن عربی کارگشا خواهد بود.

نسخه منحصر به فرد کتاب جذوة الاصطلاء که رساله اول مجموعه لندبرگ به شماره 64 است و در 188 برگ کتابت شده است (برگ 1الف -188ب) آغاز و انجامی کاملا خوانا دارد. تنها افتادگی نسخه بعد از برگ 177 ب است و پیش از برگ 178 الف که چند برگی از نسخه افتاده است و این افتادگی نیز بیشتر به نظر می رسد که ناشی از صحافی کتاب باشد. عنوان نسخه (جذوة الاصطلاء و حقیقة الاجتلاء) با جوهری سیاه کتاب شده که هشت برگ نخست نسخه را بازنویسی کرده و در زیر آن بعدها کسی نام مؤلف را ابن عربی ذکر کرده است (لشیخ الامام الربانی ابن عربی الصوفی).

در انجام نسخه ذکر شده که کاتب از کتابت نسخه در 17 ربیع الثانی 606 ( 20 اکتبر 1209) در خانقاه / رباط سمیساطیه شهر دمشق فراغت یافته است و نام خود را ابوالفرج یعقوب بن محمد بن عبدالملک النهاوندی ذکر کرده که نسخه را به منظور تذکرة لصاحبه که مراد در اینجا از تذکره، کمک به خاطر سپاری نسخه سماع شده می باشد، کتابت کرده است. در ادامه نام صاحب خود را شیخ، امام، زاهد و فقیه نجیب الدین جمال الطائفه معزالغرباء ابهری یاد کرده است. کاتب همچنین اشاره کرده که نسخه را بر حسب جهد و طاقت خود با اصل نیز مقابله کرده است (قابلت و صححته علی حسب طاقتی) که برخی از این اصلاحات و تصحیحات او در حواشی برخی برگ های نسخه موجود است. البته اگر بخواهیم با دقت بیشتری از انجام های نسخه سخن بگوییم باید به انجام دیگری که در برگ 187 الف نیز آمده، اشاره ای داشته باشیم که در آن تنها اشاره شده که نسخه کامل است. بعد از برگ 187، به خط همان کاتب وصیتی از شخصی به نام خواجه علی بن حسن بن علی کرمانی سیرجانی آمده و در پایان وصیت نیز این عبارت آمده است: «گفته شده است که شمار تمام اقوال و حکایات مندرج در این کتاب سه هزار و صد حکایت و گفته است. بعد از این انجام در برگ 188 الف، انجامه دوم کتاب که از اتمام استنساخ کتاب در شب شنبه 17 ربیع الثانی سال 606 در رباط سمیساطیه در شهر دمشق سخن رفته درج شده و کاتب ضمن یاد از نام خود به کتابت نسخه برای دوست خود ابهری اشاره کرده است. یادداشت های از مالکان نسخه نیز بر برگ نخست نسخه درج شده است. دو یادداشت در برگ نسخه و دو یادداشت دیگر در برگ 188 الف – ب حاوی نام کسانی است که زمانی نسخه در تملک آنها بوده است که نام آنها چنین است: محمد بن یحیی بوسنوی، محمد شحاوی الحنفی (؟)، حسین بن محمد صدفی و شخصی به نام علی بن محمد که ادامه نام وی خوانا نیست و ادامه نام او توسط شخصی از بین برده شده است. در برگ 188ب یادداشتی از شخصی به نام محمد بن ابی القاسم محمد اسعردی آمده که حاوی نکته با ارزشی نیست اما یادداشتی با خطی ناخوانا از ابن عربی در این صفحه از نسخه درج شده است و در این یادداشت ابن عربی متذکر شده که نسخه را در مجالس درس او صدرالدین قونوی (متولد 605/ 1207 ، متوفی 673/1274) خوانده است که متن آن چنین است:

خدای را سپاس، من این کتاب متبرک را سماع کرده ام. شاگرد من صدر الدین قونوی کتاب را از آغاز تا به انجام در مجالس مختلف درس خوانده است که آخرین تاریخ قرائت آن  ... بوده است. این را مؤلف کتاب نوشته است که خدای بر او ببخشاید. آمین.

ظاهرا این عبارت سر منشاء انتساب کتاب به ابن عربی باشد که در آن ظاهرا خود را مؤلف کتاب معرفی کرده است. اما این عبارت افتادگی دارد و بعد از عبارت آخرین تاریخ قرائت ظاهرا باید کلمات دیگری نیز باشد چرا که قرائت کتاب در حال تألیف کاری متداول نبوده و بعد از این عبارت است که باید نام مؤلف کتاب نیز ذکر شده باشد و جمله دعایی آخر ابن عربی که این را مؤلف کتاب نوشته که خدای بر او ببخشاید، اشاره به مؤلف اصلی کتاب دارد نه خود ابن عربی. باورینگ خود در بحث از این عبارت می نویسد که اگر این یادداشت به واقع از ابن عربی باشد، به دهه پایان حیات او مربوط است که صدر الدین قونوی به دمشق رفته است که نخستین تاریخ از حضور او در نزد ابن عربی سال 626 / 1229 است. سوای این دلیل، باورینگ چهار دلیل دیگر بر عدم صحت انتساب کتاب به ابن عربی ارایه کرده است:

1)    دست مذکور با نمونه های دیگر از دست خط باقی مانده از ابن عربی تطابق ندارد که عثمان یحیی نمونه هایی از آن را در جلد نخست کتاب الفتوحات المکیه آورده است.

2)       سبک کتاب جذوة الاصطلاء و حقیقة الاجتلاء هیچ شباهتی با دیگر آثار ابن عربی ندارد.

3)       سوای انتساب کتاب در صفحه عنوان به ابن عربی، در هیچ جای دیگر نسخه سخنی از انتساب کتاب به ابن عربی نیامده است.

4)       نسخه لندبرگ 64 در 606/1209 استنساخ شده است یعنی زمانی که صدر الدین قونوی متولد شده است.

5)       و سرانجام آنکه ابن عربی از کتاب جذوه الاصطلاء و حقیقة  الاجتلاء به عنوان اثری که خود نگاشته باشد، یاد نکرده است.

بعد از ذکر این دلایل باورینگ حدس هایی درباره مؤلف این یادداشت زده است. نام سیرجانی که در آخر نسخه وصیت نامه ای از او آمده به نظر کلید حل معمای هویت مؤلف کتاب است و در همان وهله نخست که باورینگ نام او را ذکر کرده بود، به یاد کتاب السواد و البیاض افتادم چرا که درسنت تصوف کلاسیک در میان عارفان ایرانی کسی جز ابوالحسن علی بن حسن سیرجانی مشهوری از شهر سیرجان که در تصوف شهرت یافته باشد در ذهن به یاد نداشتم و خار خار تردید در ذهنم این گمان را پدید آورد که مؤلف کتاب می تواند سیرجانی باشد و اسم کتاب نیز السواد و البیاض. آنچه که این گمان را تقویت می کرد، بازنوسی هشت برگ نخست نسخه بود که احتمالا این تغییر نیز در همین هنگام رخ داده و کاتب به منظور انتساب کتاب به ابن عربی عنوان مجعول جذوة الاصطلاع و حقیقة الاجتلاء را برای کتاب انتخاب کرده است، اما بررسی این حدس منوط به دست یابی به نسخه ای از کتاب البیاض و السواد من خصائص حکم العباد فی نعت المرید و المراد بود که از قضا خوشبختانه امکان دسترسی به نسخه مهم و کهن کتابخانه مرعشی برایم فراهم شد و با مقایسه متن کتاب و فهرستی که باورینگ از نسخه ارایه کرده بود، تردید من به یقین بدل شد.

باورینگ در ادامه بحث خود به بررسی هویت سیرجانی پرداخته است و درباره او چنین نگاشته است:

اطلاعات اندکی درباره خواجه علی بن حسن بن علی کرمانی سیرجانی در دست است که به عنوان مؤلف وصیت نامه آخر متن از او یاد شده است. احتمال دارد که مؤلف وصیت نام، نگارنده متن کتاب جذوة الاصطلاع و حقیقة الاجتلاء یکی باشد. انجام نخست در برگ 187 الف اشاره به این مطلب ندارد و نبود نسخه ای با این عنوان که در منابع به عنوان تألیف سیرجانی از آن یاد شده باشد، کمی انسان را در این حدس خود مردد می کند.

بعد از ذکر این مطالب باورینگ به معرفی محتوی نسخه پرداخته و نسخه جذوة الاصطلاع را اثری گلیچین مانند در تصوف همانند کتاب المع ابونصر سراج (متوفی 378/988)، تهذیب الاسرار خرگوشی (متوفی 406/1015) و رساله قشیری (متوفی 465/1072) معرفی کرده است. در توضیح بیشتر از محتوی کتاب باورینگ اشاره کرده که کتاب بعد از مقدمه ای کوتاه (برگ 1 ب – 2 الف) کتاب در 69 باب تدوین شده و هر باب به فصولی تقسیم شده است. مؤلف البیاض و السواد از منابع مکتوب و شفاهی نیز در تألیف کتاب خود سود برده که در ضمن کتاب به نام برخی از آنها اشاره کرده است. او به کرات از کتاب المع ابونصر عبدالله بن علی سراج نقل قول کرده که کتابش اثری مرجع برای تمام نویسندگان بعدی بوده است. همچنین مطلبی از کتاب تألیف ابوعبدالله محمد بن خفیف ضبی شیرازی (متوفی 371/981 در برگ 29ب نقل شده که اشاره ای به نام آن نشده است. در چندین جا از ابوعبدالرحمان محمدبن حسین سلمی (متوفی 412/1021) به عنوان مثال برگ های 11ب، 17ب مطالبی نقل شده است. فصل سی و نهم اهمیت خاصی دارد و در آن گزارشی تاریخی مختصری از صوفیان سده های نخست تا پیش از روزگار مؤلف کتاب آمده است (برگ 118ب – ۱۲۴الف). کهنترین صوفی که در این نسخه از او یاد شده، فضیل بن عیاض (متوفی ۱۷۸/۸۰۳) و آخرین صوفی ابوالحسن علی بن جعفر السیروانی (متوفی ۳۹۶/۱۰۰۶) است. در هر حال با وجود عدم انتساب نسخه حاضر به ابن عربی، اهمیت این نسخه همچنان باقی است و از آن برای شناخت منابع فکری ابن عربی می توان بهره برد. همچنین از این نسخه ارزشمند که ظاهرا کهنترین نسخه موجود از کتاب البیاض و السواد است در تصحیح آن نیز می توان بهره برد.