جمال خوانساری؛ فقیه، فیلسوف و ادیب عصر صفوی. درباره تاریخ تولد او سخنی در منابع نیامده اما با توجه به تصریح افندی (ج۲، ص ۵۷) به اقامت پدر وی، حسین بن محمد خوانساری در اصفهان، می توان از آن شهر به عنوان زادگاه وی سخن گفت کما اینکه نصر آبادی (ص۲۲۱) و خوانساری (ج ۲، ص۳۵۰) از مهاجرت آقاحسین در آغاز جوانی و پیش از بلوغ به اصفهان سخن گفته اند. نام وی محمد و شهرت وی آقا جمال است. پدر وی حسین بن محمد خوانساری، مشهور به محقق خوانساری (متوفی ۱۰۹۸) از عالمان به نام عصر صفویه بوده است (حر عاملی، ج ۲، ص ۱۰۱؛ اردبیلی، ج ۱، ص ۲۳۵) که علاوه بر تبحر در فقه و فلسفه(شاملو، ج ۲، ص ۳۶) در ادبیات نیز شهره بوده و افندی (ج ۲، ص ۵۷) به رواج اشعار وی اشاره کرده است. نصر آبادی (ص۲۲۱-۲۲۲)، خوانساری (ج۲، ص ۳۵۷) و فاضلی خوانساری (ص ۶۰۷-۶۱۱) نمونه از اشعار او را نقل کرده اند.
اردبیلی (ج ۱، ص ۱۶۴) در چند جمله از خوانساری یاد کرده و تبحر او را در فقه، حدیث و علوم عقلی ستوده و از چند اثر او نام برده است. آقا جمال نزد پدرش، محقق سبزواری مولف الذخیره تحصیل نمود. از او کسان بسیاری چون میر محمد ابراهیم قزوینی (متوفی ۱۱۴۹)، ملا محمد رفیع گیلانی، میرمحمد حسین خاتون آبادی (متوفی ۱۱۵۱) اجازه روایت دریافت کرده اند (برای فهرست کامل راویان از آقاجمال بنگرید به حافظیان، ص۱۵۰-۱۵۳؛ یزدی و دیگران، ص ۲۳۳-۲۵۷). احتمالا مجلس درس وی همانند پدرش در مدرسه خواجه ملک در کنار مسجد شیخ لطف الله در میدان شاه جهان (خوانساری، ج ۲، ص ۳۵۰) یا مدرسه جده باشد که به نوشته نصر آبادی (ص۲۲۱) تولیت آن در برهه ای برعهده پدر آقا جمال بوده است (بنگرید به: خوانساری، ج ۲، ص ۳۵۰).
از حوادث زندگی آقا جمال جز اشارات پراکنده ای که در ضمن کتاب وقایع السنین و الاعوام خاتون آبادی آمده، تقریبا مطلب دیگری دانسته نیست. خاتون آبادی (ص ۵۵۰) از شرکت وی در مجلس مشاوره شاه سلطان حسین صفوی برای انتخاب شیخ الاسلام اصفهان در ۱۱۱۵، همراهی او با شاه سلطان حسین در سفر به مشهد در ۱۱۱۹ (همو، ص ۵۵۶) و خلعت گرفتن وی و چند تن دیگر از فقهاء از سلطان حسین (همو، ص ۵۵۸) اشاره کرده است. همچنین وی به هنگام افتتاح مدرسه مشهور چهار باغ در ۱۱۲۲ به خواهش میر محمد باقر خاتون آبادی نخستین مجلس درس را برگزار نمود.
جایگاه والای آقا جمال را می توان از نمازگزاردن وی بر جنازه محمد باقر مجلسی در ۱۱۱۰ دریافت (روضاتی، ص ۶۱ نیز بنگرید به خاتون آبادی، ص ۵۴۹). مهمترین ویژگی آقاجمال در نگارش آثارش، تالیف عموم تالیفاتش به زبان فارسی است ، حتی وی برخی از رساله های فقهی خود را به زبان فارسی تالیف کرده است. همچنین وی آثار متعددی را از زبان عربی به فارسی ترجمه کرده است (بنگرید به بخش آثار). اگر گفته حزین لاهیجی (ص ۱۷۰) درباره آقا جمال درست باشد، وی احتمالا در برهه ای از حیات خود، اصفهان را ترک کرده و ظاهرا در خوانسار اقامت گزیده باشد. آقا جمال در آغاز رمضان ۱۱۲۲ در اصفهان درگذشت و در کنار قبر پدرش (مقبره بابا رکن الدین = واقع در مقبره تخت فولاد) که به دستور شاه سلیمان صفوی قبه ای بر آن ساخته شده بود (خاتون آبادی، ص ۵۰۱)، به خاک سپرده شد (خوانساری، ج ۲، ص ۲۱۵، ۳۵۷؛ کلباسی، ص ۴۱؛ روضاتی، ص ۶۳-۶۴) و قبر او و پدرش اکنون در تخت فولاد به بقعه محقق خوانساری مشهور و موجود است (فاضلی خوانساری، ص ۴۴۷). از فرزندان او، آقا حسنعلی (قزوینی، ص ۱۰۷)، محمد رفیع (فاضلی خوانساری، ص ۶۱۵)، آقا حسین (همان، همانجا) و دختری بوده که با میر غیاث الدین علوی عاملی مشهور به خیال میر دامادی ازدواج کرده است (فاضلی خوانساری، ص ۶۱۶)
آثار آقا جمال را بر اساس موضوع می توان به شروحی بر برخی احادیث، تالیفات کلامی، فلسفی و فقهی تقسیم نمود که عموم این آثار به زبان فارسی است. از آثار وی در شرح و ترجمه برخی از احادیث به زبان فارسی می توان ترجمه و شرح غرر الحکم (تصحیح محدث ارموی با عنوان شرح محقق بارع جمال الدین محمد خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم، تهران ۱۳۶۶) در کلمات و سخنان حضرت امیر علیه السلام (شرح و توضیح کتاب غرر الحکم و درر الکلم عبدالوحد بن محمد تمیمی آمدی) (برای اهمیت این شرح بنگرید به: مهدوی راد، ص ۶۴-۷۳)، شرح و ترجمه دعای صباح (دعای مشهور از حضرت امیر با آغاز اللهم یا من دلع لسان الصباح بنطق تبلجه)، شرح اخبار طینت (شرحی بر ده حدیث از کتاب کافی از ابواب ایمان و کفر، طینت مومن و کافر)، شرحی بر حدیث حماد بن عیسی در وصف نماز به روایت از امام صادق علیه السلام با عنوان آداب الصلاه، شرح حدیث بیضه (شرح روایتی که در آن هشام بن حکم از قدرت خداوند در قرار دادن جهان در تخم مرغی پرسش نموده) و کتاب مزار را نام برد. آقا جمال در کتاب مزار به بحث از فضیلت و ثواب زیارت امام رضا علیه السلام و آداب زیارت آن امام پرداخته است. متن رساله مزار با تحقیق رضا استادی به همراه کتاب رسائل (شانزده رساله) آقا جمال به چاپ رسیده است (قم ۱۳۷۸).
از تالیفات فقهی آقا جمال، رساله الاسئله السلطانیه (مشتمل بر پاسخ های وی به دویست پرسش از سوی سلطان حسین صفوی)؛ رساله ای فارسی در اثبات وجوب تخییری نماز جمعه در عصر غیبت (تالیف در ۱۰۹۱. خاتون آبادی، ص ۵۱۴. برای متن رساله بنگرید به: آقا جمال، رسائل، ص ۴۸۱-۶۱۰؛ جعفریان، ص ۶۸۳-۷۷۱)؛ رساله نیت در شرح و توضیح خبر «نیت المومن خیر من عمله» با تکیه بر جنبه های فقهی؛ رساله ای در خمس؛ رساله فی النذر؛ رساله فی معنی الکراهیه را می توان نام برد که دو رساله اخیر به زبان عربی و دیگر آثار به زبان فارسی است (برای متن رساله ها بنگرید به آقا جمال، رسائل).
در مباحث فلسفی با نگارش آثاری چون رد رساله اشتراک لفظی وجود (در رد رساله اشتراک لفظی ملا رجبعلی تبریزی)؛ رساله ای درباره قاعده الواحد (الواحد لا یصدر عنه الا الواحد)، حواشی بر شرح اشارات تالیف پدرش محقق خوانساری و حاشیه ای بر شفاء ابن سینا اشاره کرد که در ضمن این آثار آراء خود را بیان کرده است. احمد عابدی حواشی آقا جمال را بر شرح اشارات به همراه حواشی دیگر با عنوان الحاشیه علی شروح الاشارات (قم ۱۳۷۸) منتشر کرده است. رضا استادی نیز حواشی آقا جمال بر کتاب الشفاء ابن سینا با نام الحاشیه علی الشفاء در یک جلد به چاپ رسانده است (قم ۱۳۷۸). آقا جمال در رساله ای به نام مبداء و معاد به بحث از مسئله حدوث یا قدم عدم پرداخته است. آراء فلسفی آقا جمال در میان معاصران و دوره های بعدی انتقاداتی را برانگیخته است. نمونه ای از این دست رساله ابطال زمان موهوم ملا اسماعیل خواجویی در نقد اعتقاد آقا جمال به زمان موهوم است.
از آثاری که آقا جمال به فارسی ترجمه کرده، می توان ترجمه مفتاح الفلاح (اثری از شیخ بهایی در ادعیه)؛ ترجمه الفصول المختاره (اثری در اصل تالیف شیخ مفید و تلخیص سید مرتضی در بحث از موضوع امامت) را می توان نام برد. ترجمه مفتاح الفلاح در نسخه های خطی متعددی باقی است (صدرایی، ص ۱۱۷-۱۲۳) و متن آن بارها به صورت سنگی منتشر شده است. ترجمه الفصول المختاره به همین نام و به صورت انتقادی به کوشش صادق حسن زاده (قم ۱۳۷۸) و با نام دفاع از تشیع از سوی انتشارات انصاریان (قم ۱۳۷۸) به تحقیق همان محقق منتشر شده است. از دیگر آثار آقا جمال، کتاب کلثوم ننه / عقاید النساء ، اثری به زبان طنز در انتقاد از وضع اجتماعی عصر وی خاصه در نقد اعتقادات زنان است، هرچند انتساب آن به آقا جمال قطعی نیست و از پدر او به عنوان مولف کتاب در منابع سخن رفته است (سلطانی، ص ۲۷-۳۲؛ فاضلی خوانساری، ص ۶۸-۷۱. برای تحلیلی از متن این کتاب بنگرید به بابایان، ص ۳۴۹-۳۸۱ ).
ابوالمعالی کلباسی (متوفی ۱۳۱۵) در ضمن رساله فی احوال الفاضل الخوانساری (ص ۳۹-۶۲) اشاراتی به احوال آقا جمال خوانساری آورده است. یزدی (ص ۱۸۶-۲۳۰) تمام مطالب و اشاراتی که در کتابهای شرح حال و تاریخی درباره آقا جمال آمده، گردآوری کرده است. سید کاظم موسوی بجنوردی (ج۱، ص ۴۵۸-۴۵۹) فهرستی از آثار آقاجمال به همراه کتابشناسی برخی از مهمترین نسخه های خطی آن ارایه کرده است. مجموعه آثار آقاجمال خوانساری به همراه رساله های او به صورت انتقادی از سوی کنگره که در بزرگداشت او و پدرش در ۱۳۷۸ (در شهر قم) برگزار شده، به چاپ رسیده است (برای فهرستی از آثار آقا جمال بنگرید به: ابن رضا، ج ۱، ص ۵۳۹-۵۴۹).
منابع:
سید مهدی ابن الرضا، ضیاء الابصار فی ترجمه علماء خوانسار (قم ۱۳۸۲)
عبدالله افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق سید احمد حسینی (قم ۱۴۰۱)
محمد بن علی اردبیلی، جامع الرواه و ازاحه الاشتباهات عن الطرق و الاسناد (بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳)
کاظم موسوی بجنوردی، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ماده آقا جمال خوانساری
ابوالفضل حافظیان، اجازات آقاحسین و آقا جمال خوانساری، علوم حدیث، سال چهارم، شماره اول (بهار ۱۳۷۸)
محمد علی حزین لاهیجی، تاریخ و سفرنامه حزین، تحقیق علی دوانی (تهران ۱۳۷۵)
سید عبدالحسین حسینی خاتون آبادی، وقایع السنین و الاعوام، تصحیح محمد باقر بهبودی (تهران ۱۳۵۲)
آقا جمال بن آقا حسین خوانساری، رساله نماز جمعه، چاپ شده در رسول جعفریان، دوازده رساله فقهی درباره نماز جمعه از روزگار صفوی (قم ۱۳۸۱)
محمد حسن فاضلی خوانساری، محقق خوانساری : شرح حال و آثار آقا حسین بن جمال الدین محمد خوانساری (۱۰۱۶-۱۰۹۸)، تحقیق و تنظیم سید جعفر اشکوری حسینی (قم ۱۳۷۸)
محمد باقر موسوی خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، چاپ مکتبه اسماعیلیان (قم – تهران، بی تا)
آقا جمال خوانساری، رسائل (شانزده رساله) ، به کوشش علی اکبر زمانی نژاد (قم ۱۳۷۸)
سید محمد علی روضاتی، دو گفتار پیرامون گوشه هایی از احوال و آثار علماء بزرگ
خوانسار مهاجر به اصفهان و سیری در اجازه نامه ها (قم ۱۳۷۸)
ابوالمعالی الکلباسی، رساله فی احوال الفاضل الخوانساری، به کوشش علی اوسط ناطقی، علوم حدیث، سال چهارم، شماره اول (بهار ۱۳۷۸)
محمد علی سلطانی، گزارشی از عقاید النساء، آینه پژوهش، سال دهم، شماره اول و دوم (فروردین – تیر ۱۳۷۸)
علی صداریی خویی، ترجمه های مفتاح الفلاح و ترجمه آقا جمال خوانساری، علوم حدیث، سال چهارم، شماره اول (بهار ۱۳۷۸)
محمد علی مهدوی راد، گردآوری سخنان علی (ع) از آغاز تا غرر الحکم با نگاهی به شرح آقا جمال خوانساری، آینه پژوهش، سال دهم، شماره اول و دوم (فروردین- تیر ۱۳۷۸)
عبدالنبی قزوینی، تتمیم امل الامل ، تحقیق سید احمد حسینی (قم ۱۴۰۷)
محمد بن حسن حر عاملی، امل الامل ، تحقیق سید احمد حسینی (قم ۱۳۶۲)
محمد طاهر نصرآبادی، تذکره نصر آبادی، به کوشش احمد مدقق یزدی (یزد ۱۳۷۸)
سید محمد علی حسینی یزدی، سید رسول علوی و علی اکبر زمانی نژاد، دانشمندان خوانسار در کتب تراجم (قم ۱۳۷۸)
ولی قلی بن داود قلی شاملو، قصص الخاقانی، تصحیح و پاورقی سید حسن سادات ناصری (تهران ۱۳۷۱-۱۳۷۴)
Kathryn Babayan ,The 'Aqâîd al-Nisâ': A Glimpse at Safavi Women in Local Isfahani Culture"in: Women in the Medieval Islamic World, Power, Patronage, and Piety, GavinR.G. Hambly (ed.), (Basingstoke: Macmillan, ۱۹۹۸), pp.۳۴۹-۳۸۱.
نوشته زیر در دانشنامه زبان و ادب فارسی درج شده است.