جمال خوانساری؛ فقیه، فیلسوف و ادیب عصر صفوی. درباره تاریخ تولد او سخنی در منابع نیامده اما با توجه به تصریح افندی (ج2، ص 57) به اقامت پدر وی، حسین بن محمد خوانساری در اصفهان، می توان از آن شهر به عنوان زادگاه وی سخن گفت کما اینکه نصر آبادی (ص221) و خوانساری (ج 2، ص350) از مهاجرت آقاحسین در آغاز جوانی و پیش از بلوغ به اصفهان سخن گفته اند. نام وی محمد و شهرت وی آقا جمال است. پدر وی حسین بن محمد خوانساری، مشهور به محقق خوانساری (متوفی 1098) از عالمان به نام عصر صفویه بوده است (حر عاملی، ج 2، ص 101؛ اردبیلی، ج 1، ص 235) که علاوه بر تبحر در فقه و فلسفه(شاملو، ج 2، ص 36) در ادبیات نیز شهره بوده و افندی (ج 2، ص 57) به رواج اشعار وی اشاره کرده است. نصر آبادی (ص221-222)، خوانساری (ج2، ص 357) و فاضلی خوانساری (ص 607-611) نمونه از اشعار او را نقل کرده اند.
اردبیلی (ج 1، ص 164) در چند جمله از خوانساری یاد کرده و تبحر او را در فقه، حدیث و علوم عقلی ستوده و از چند اثر او نام برده است. آقا جمال نزد پدرش، محقق سبزواری مولف الذخیره تحصیل نمود. از او کسان بسیاری چون میر محمد ابراهیم قزوینی (متوفی 1149)، ملا محمد رفیع گیلانی، میرمحمد حسین خاتون آبادی (متوفی 1151) اجازه روایت دریافت کرده اند (برای فهرست کامل راویان از آقاجمال بنگرید به حافظیان، ص150-153؛ یزدی و دیگران، ص 233-257). احتمالا مجلس درس وی همانند پدرش در مدرسه خواجه ملک در کنار مسجد شیخ لطف الله در میدان شاه جهان (خوانساری، ج 2، ص 350) یا مدرسه جده باشد که به نوشته نصر آبادی (ص221) تولیت آن در برهه ای برعهده پدر آقا جمال بوده است (بنگرید به: خوانساری، ج 2، ص 350).
از حوادث زندگی آقا جمال جز اشارات پراکنده ای که در ضمن کتاب وقایع السنین و الاعوام خاتون آبادی آمده، تقریبا مطلب دیگری دانسته نیست. خاتون آبادی (ص 550) از شرکت وی در مجلس مشاوره شاه سلطان حسین صفوی برای انتخاب شیخ الاسلام اصفهان در 1115، همراهی او با شاه سلطان حسین در سفر به مشهد در 1119 (همو، ص 556) و خلعت گرفتن وی و چند تن دیگر از فقهاء از سلطان حسین (همو، ص 558) اشاره کرده است. همچنین وی به هنگام افتتاح مدرسه مشهور چهار باغ در 1122 به خواهش میر محمد باقر خاتون آبادی نخستین مجلس درس را برگزار نمود.
جایگاه والای آقا جمال را می توان از نمازگزاردن وی بر جنازه محمد باقر مجلسی در 1110 دریافت (روضاتی، ص 61 نیز بنگرید به خاتون آبادی، ص 549). مهمترین ویژگی آقاجمال در نگارش آثارش، تالیف عموم تالیفاتش به زبان فارسی است ، حتی وی برخی از رساله های فقهی خود را به زبان فارسی تالیف کرده است. همچنین وی آثار متعددی را از زبان عربی به فارسی ترجمه کرده است (بنگرید به بخش آثار). اگر گفته حزین لاهیجی (ص 170) درباره آقا جمال درست باشد، وی احتمالا در برهه ای از حیات خود، اصفهان را ترک کرده و ظاهرا در خوانسار اقامت گزیده باشد. آقا جمال در آغاز رمضان 1122 در اصفهان درگذشت و در کنار قبر پدرش (مقبره بابا رکن الدین = واقع در مقبره تخت فولاد) که به دستور شاه سلیمان صفوی قبه ای بر آن ساخته شده بود (خاتون آبادی، ص 501)، به خاک سپرده شد (خوانساری، ج 2، ص 215، 357؛ کلباسی، ص 41؛ روضاتی، ص 63-64) و قبر او و پدرش اکنون در تخت فولاد به بقعه محقق خوانساری مشهور و موجود است (فاضلی خوانساری، ص 447). از فرزندان او، آقا حسنعلی (قزوینی، ص 107)، محمد رفیع (فاضلی خوانساری، ص 615)، آقا حسین (همان، همانجا) و دختری بوده که با میر غیاث الدین علوی عاملی مشهور به خیال میر دامادی ازدواج کرده است (فاضلی خوانساری، ص 616)
آثار آقا جمال را بر اساس موضوع می توان به شروحی بر برخی احادیث، تالیفات کلامی، فلسفی و فقهی تقسیم نمود که عموم این آثار به زبان فارسی است. از آثار وی در شرح و ترجمه برخی از احادیث به زبان فارسی می توان ترجمه و شرح غرر الحکم (تصحیح محدث ارموی با عنوان شرح محقق بارع جمال الدین محمد خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم، تهران 1366) در کلمات و سخنان حضرت امیر علیه السلام (شرح و توضیح کتاب غرر الحکم و درر الکلم عبدالوحد بن محمد تمیمی آمدی) (برای اهمیت این شرح بنگرید به: مهدوی راد، ص 64-73)، شرح و ترجمه دعای صباح (دعای مشهور از حضرت امیر با آغاز اللهم یا من دلع لسان الصباح بنطق تبلجه)، شرح اخبار طینت (شرحی بر ده حدیث از کتاب کافی از ابواب ایمان و کفر، طینت مومن و کافر)، شرحی بر حدیث حماد بن عیسی در وصف نماز به روایت از امام صادق علیه السلام با عنوان آداب الصلاه، شرح حدیث بیضه (شرح روایتی که در آن هشام بن حکم از قدرت خداوند در قرار دادن جهان در تخم مرغی پرسش نموده) و کتاب مزار را نام برد. آقا جمال در کتاب مزار به بحث از فضیلت و ثواب زیارت امام رضا علیه السلام و آداب زیارت آن امام پرداخته است. متن رساله مزار با تحقیق رضا استادی به همراه کتاب رسائل (شانزده رساله) آقا جمال به چاپ رسیده است (قم 1378).
از تالیفات فقهی آقا جمال، رساله الاسئله السلطانیه (مشتمل بر پاسخ های وی به دویست پرسش از سوی سلطان حسین صفوی)؛ رساله ای فارسی در اثبات وجوب تخییری نماز جمعه در عصر غیبت (تالیف در 1091. خاتون آبادی، ص 514. برای متن رساله بنگرید به: آقا جمال، رسائل، ص 481-610؛ جعفریان، ص 683-771)؛ رساله نیت در شرح و توضیح خبر «نیت المومن خیر من عمله» با تکیه بر جنبه های فقهی؛ رساله ای در خمس؛ رساله فی النذر؛ رساله فی معنی الکراهیه را می توان نام برد که دو رساله اخیر به زبان عربی و دیگر آثار به زبان فارسی است (برای متن رساله ها بنگرید به آقا جمال، رسائل).
در مباحث فلسفی با نگارش آثاری چون رد رساله اشتراک لفظی وجود (در رد رساله اشتراک لفظی ملا رجبعلی تبریزی)؛ رساله ای درباره قاعده الواحد (الواحد لا یصدر عنه الا الواحد)، حواشی بر شرح اشارات تالیف پدرش محقق خوانساری و حاشیه ای بر شفاء ابن سینا اشاره کرد که در ضمن این آثار آراء خود را بیان کرده است. احمد عابدی حواشی آقا جمال را بر شرح اشارات به همراه حواشی دیگر با عنوان الحاشیه علی شروح الاشارات (قم 1378) منتشر کرده است. رضا استادی نیز حواشی آقا جمال بر کتاب الشفاء ابن سینا با نام الحاشیه علی الشفاء در یک جلد به چاپ رسانده است (قم 1378). آقا جمال در رساله ای به نام مبداء و معاد به بحث از مسئله حدوث یا قدم عدم پرداخته است. آراء فلسفی آقا جمال در میان معاصران و دوره های بعدی انتقاداتی را برانگیخته است. نمونه ای از این دست رساله ابطال زمان موهوم ملا اسماعیل خواجویی در نقد اعتقاد آقا جمال به زمان موهوم است.
از آثاری که آقا جمال به فارسی ترجمه کرده، می توان ترجمه مفتاح الفلاح (اثری از شیخ بهایی در ادعیه)؛ ترجمه الفصول المختاره (اثری در اصل تالیف شیخ مفید و تلخیص سید مرتضی در بحث از موضوع امامت) را می توان نام برد. ترجمه مفتاح الفلاح در نسخه های خطی متعددی باقی است (صدرایی، ص 117-123) و متن آن بارها به صورت سنگی منتشر شده است. ترجمه الفصول المختاره به همین نام و به صورت انتقادی به کوشش صادق حسن زاده (قم 1378) و با نام دفاع از تشیع از سوی انتشارات انصاریان (قم 1378) به تحقیق همان محقق منتشر شده است. از دیگر آثار آقا جمال، کتاب کلثوم ننه / عقاید النساء ، اثری به زبان طنز در انتقاد از وضع اجتماعی عصر وی خاصه در نقد اعتقادات زنان است، هرچند انتساب آن به آقا جمال قطعی نیست و از پدر او به عنوان مولف کتاب در منابع سخن رفته است (سلطانی، ص 27-32؛ فاضلی خوانساری، ص 68-71. برای تحلیلی از متن این کتاب بنگرید به بابایان، ص 349-381 ).
ابوالمعالی کلباسی (متوفی 1315) در ضمن رساله فی احوال الفاضل الخوانساری (ص 39-62) اشاراتی به احوال آقا جمال خوانساری آورده است. یزدی (ص 186-230) تمام مطالب و اشاراتی که در کتابهای شرح حال و تاریخی درباره آقا جمال آمده، گردآوری کرده است. سید کاظم موسوی بجنوردی (ج1، ص 458-459) فهرستی از آثار آقاجمال به همراه کتابشناسی برخی از مهمترین نسخه های خطی آن ارایه کرده است. مجموعه آثار آقاجمال خوانساری به همراه رساله های او به صورت انتقادی از سوی کنگره که در بزرگداشت او و پدرش در 1378 (در شهر قم) برگزار شده، به چاپ رسیده است (برای فهرستی از آثار آقا جمال بنگرید به: ابن رضا، ج 1، ص 539-549).
منابع:
سید مهدی ابن الرضا، ضیاء الابصار فی ترجمه علماء خوانسار (قم 1382)
عبدالله افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق سید احمد حسینی (قم 1401)
محمد بن علی اردبیلی، جامع الرواه و ازاحه الاشتباهات عن الطرق و الاسناد (بیروت 1403/1983)
کاظم موسوی بجنوردی، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ماده آقا جمال خوانساری
ابوالفضل حافظیان، اجازات آقاحسین و آقا جمال خوانساری، علوم حدیث، سال چهارم، شماره اول (بهار 1378)
محمد علی حزین لاهیجی، تاریخ و سفرنامه حزین، تحقیق علی دوانی (تهران 1375)
سید عبدالحسین حسینی خاتون آبادی، وقایع السنین و الاعوام، تصحیح محمد باقر بهبودی (تهران 1352)
آقا جمال بن آقا حسین خوانساری، رساله نماز جمعه، چاپ شده در رسول جعفریان، دوازده رساله فقهی درباره نماز جمعه از روزگار صفوی (قم 1381)
محمد حسن فاضلی خوانساری، محقق خوانساری : شرح حال و آثار آقا حسین بن جمال الدین محمد خوانساری (1016-1098)، تحقیق و تنظیم سید جعفر اشکوری حسینی (قم 1378)
محمد باقر موسوی خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، چاپ مکتبه اسماعیلیان (قم – تهران، بی تا)
آقا جمال خوانساری، رسائل (شانزده رساله) ، به کوشش علی اکبر زمانی نژاد (قم 1378)
سید محمد علی روضاتی، دو گفتار پیرامون گوشه هایی از احوال و آثار علماء بزرگ
خوانسار مهاجر به اصفهان و سیری در اجازه نامه ها (قم 1378)
ابوالمعالی الکلباسی، رساله فی احوال الفاضل الخوانساری، به کوشش علی اوسط ناطقی، علوم حدیث، سال چهارم، شماره اول (بهار 1378)
محمد علی سلطانی، گزارشی از عقاید النساء، آینه پژوهش، سال دهم، شماره اول و دوم (فروردین – تیر 1378)
علی صداریی خویی، ترجمه های مفتاح الفلاح و ترجمه آقا جمال خوانساری، علوم حدیث، سال چهارم، شماره اول (بهار 1378)
محمد علی مهدوی راد، گردآوری سخنان علی (ع) از آغاز تا غرر الحکم با نگاهی به شرح آقا جمال خوانساری، آینه پژوهش، سال دهم، شماره اول و دوم (فروردین- تیر 1378)
عبدالنبی قزوینی، تتمیم امل الامل ، تحقیق سید احمد حسینی (قم 1407)
محمد بن حسن حر عاملی، امل الامل ، تحقیق سید احمد حسینی (قم 1362)
محمد طاهر نصرآبادی، تذکره نصر آبادی، به کوشش احمد مدقق یزدی (یزد 1378)
سید محمد علی حسینی یزدی، سید رسول علوی و علی اکبر زمانی نژاد، دانشمندان خوانسار در کتب تراجم (قم 1378)
ولی قلی بن داود قلی شاملو، قصص الخاقانی، تصحیح و پاورقی سید حسن سادات ناصری (تهران 1371-1374)
Kathryn Babayan ,The 'Aqâîd al-Nisâ': A Glimpse at Safavi Women in Local Isfahani Culture"in: Women in the Medieval Islamic World, Power, Patronage, and Piety, GavinR.G. Hambly (ed.), (Basingstoke: Macmillan, 1998), pp.349-381.
نوشته زیر در دانشنامه زبان و ادب فارسی درج شده است.