یک ارجاع کهن به ابن قبه و مطلبی درباره او

عالم و متکلم جلیل القدر امامیه ابوجعفر محمد بن عبدالرحمن بن قبه (متوفی قبل از 319) در بخشی از کتاب بسیار مهم خود در نقد ابوزید علوی به نام الاشهاد در بند 46، از قول ابوزید علوی نقل کرده که در خرده گیری بر امامیه گفته که آنها در نقد واقفه به این مطلب استناد می کرده اند که «إن الامام لا یکون إلا ظاهرا موجودا» و در ادامه این مطلب ابن قبه تصریح کرده که امامیه همواره بر این اعتقاد بوده که «أن الامام لا یکون إلا ظاهرا مکشوفا او باطنا مغمورا» و در اشاره به شهرت مطلب اخیر، آن را مستند به حدیث نقل شده از صحابی جلیل القدر امیر المؤمنین کمیل بن زیاد (شهادت 82 – 83 هجری قمری) کرده است.
استاد ارجمند آقای سید حسین مدرسی طباطبائی در تعلیقه ای بر این مطلب در کتاب مکتب در فرایند تکامل (ص 288، پاورقی 1) گفته اند که در نقل زیدی از حدیث کمیل، عبارت «اما ظاهرا مشهورا و اما خائفا مغمورا» نیست و این مطلب را به کتاب تیسیر المطالب ابوطالب یحیی بن حسین هارونی ارجاع داده اند، هر چند در ادامه، گفته ای از جاحظ در الحیوان (ج 2، ص 269) را مورد استشهاد قرار داده اند که نقل امامی کلام امیر المؤمنین را تایید می کند.
در هنگام تورق نسخه خطی کتاب الافاده فی الفقه از عالم زیدی ابوالقاسم حسین بن حسن هوسمی که اثری در فقه زیدیه بر اساس مذهب فقهی المؤید بالله ابوالحسین احمد بن حسین هارونی است، در بخش زیادات کتاب که حاوی پرسش و پاسخ هایی در مسائل مختلف از هارونی است، به مطلبی درباره حدیث کمیل برخوردم که نشان می دهد نقل متداول زیدی حدیث کمیل نیز در اصل مشتمل بر عبارتی محذوف در تحریر فعلی تیسیر المطالب ابوطالب هارونی - برادر المؤید بالله- نیز بوده است.
درباره اینکه چرا در کتاب تیسیر المطالب هارونی عبارت «أما ظاهرا مشهورا و اما خائفا مغمورا» موجود نیست، احتمالات چندی وجود دارد.
کتاب تیسیر المطالب در حقیقت ترتیب مجدد و نظم بندی است از کتاب امالی هارونی است که قاضی جعفر بن عبدالسلام مسوری (متوفی 573) نسخه ای از آن را در سفر به ایران با خود به یمن برده و ترتیب جدیدی آن، کار اوست. احتمالا با توجه به شهرت حدیث کمیل حتی در میان اوساط زیدیه، بعید است که ابوطالب هارونی خود کسی باشد که حدیث را تقطیع کرده است، و احتمالا قاضی جعفر در هنگام تنظیم امالی هارونی که در هر حال می دانیم نسخه هایی از این کتاب موجود بوده که تحریر متفاوتی نیز از نسخه ای که در اختیار قاضی جعفر داشته، عبارت حدیث را تقطیع کرده یا شاید کاتبی زیدی، عبارت را از نسخه ای که در اختیار قاضی جعفر بوده، حذف کرده است. در هر حال متن زیر شاهدی است از اینکه متن حدیث در اوساط زیدی و امامیه یکسان بوده، هر چند تاویل و تفسیر آن در میان زیدیه متفاوت از تعبیر امامیه بوده است.
درباره ابوالقاسم هوسمی مؤلف کتاب الافاده متاسفانه اطلاعات چندانی دانسته نیست تنها می دانیم که اهل هوسم (رودسر فعلی) بوده و از شاگردان برجسته ابوالحسین هارونی که کتاب الافاده وی در نسخه های متعددی در کتابخانه های یمن باقی مانده است. متاسفانه کتب شرح حال و تراجم زیدی مطلب بیشتری درباره او ذکر نکرده اند.
عبارتی از کتاب الافاده هوسمی درباره حدیث کمیل
«و سئل عن معنی قول أمیرالمؤمنین صلوات الله علیه فی حدیث کمیل بن زیاد «اللهم بلی لم تخل الأرض من قائم لله بحجة إما ظاهرا مکشوفا و إما خائفا مغمورا». فقال قدس الله روحه: انه لیس المراد به الأئمة و إنما المراد به العلماء المشتغلون بعلم الشرع و ذلک صحیح امر الله (؟) تعالی ما ابقی التکلیف الشرعی، فلا یخلو الأرض ممن یشتغل بعلوم الشرع و قوله اما ظاهرا و اما مغمورا، فالمراد به إنه إما أن یکون ظاهرا لا یخفی حاله علی حل الناس یسار إلیه بحیث لا یلتبس علی الناس امره و اما ان یکون فی عرض الناس و مغمورا بینهم و لا یظهر حاله کل الظهور و ان کان یمکن لظالم النجاة و مرتاد الحق ان یجد السبیل إلیه و هذا وجه الحدیث.
و یجوز أن یتأول الحدیث علی وجه و هو إن یکون المراد به من یصلح الإمامة إن مذهبنا أن الأرض لا یخلو من حجة ممن یصلح لها من أهل البیت رسول الله صلی الله علیه و علی آله و معنی قوله اما ظاهرا و اما مغمورا علی هذا هو ان یکون امام قد اظهر بنفسه و الدعوة و الخروج و مباینة الظالمین و یکون قد وجبت له الامامة او یکون مغمورا فی الناس لم یظهر بنفسه و لم یبرز الدعوة و لم یباین الظالمین لعذر بینه و بین الله تعالی، فهو ممن یصلح للامامة و ان لم یکن وجبت له بعد، فالحاله الاولی مثل حاله زید بن علی صلوات الله علیه بعد خروجه بالسیف علی الظالمین و الحاله الثابته مثل حاله عالم قبل الخروج اذ هو موقوف علی العلم و العبادة.
فاما ما یذهب إلیه الإمامیه من غیبه إمامها علی الوجه الذی یدعیه، فذلک باطل لا معنی له لا فرق بین وجوده - لو صح وجوده - و وجود جبرئیل و میکائیل علیهما السلام الا تری انه بمثابتهما فی انه لا یمکن الرجوع إلیه فی حلال أو حرام أو ناسخ أو منسوخ أو ندب أو واجب أو حل أو عهد و ما کان کذلک، فلا یجوز أن یتعلق الشرع و حکمه به، اذ وجوده فی هذا الباب کعدمه و هذا کلام قد استقصناه فی کتابنا المسمی کتاب التوفیق الذی نقضا به کتاب ابی جعفر بن قبة».
عبارت هوسمی شاهد خوبی است که حدیث کمیل در محافل زیدی و امامیه یکسان بوده هر چند در بعد، حدیث کمیل در محافل زیدی تقطیع شده، نقل شده است.