نکاتی درباره یکی از شاگردان گمنام شهید ثانی
دشواری جدی برای محقق تحولات دینی عصر صفویه، خاصه روزگار شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب، کمبود منابع و آشفتگی اطلاعات عموما پراکنده است. این در حالی است که تحولات رخ داده در این برهه از حکومت صفویه به دلیل اهمیت تثبیت تشیع در ایران، جایگاه خاصی دارد. نقش عالمان جبل عامل که برخی از آنها با مهاجرت به ایران به نحو مستقیم در تحولات این عصر مشارکت داشته و یا برخی که با وجود ماندن در جبل عامل با تربیت شاگردانی که به ایران مهاجرت کرده اند، مسئله شناخته شده ای است. در میان عالمان نامور عاملی که به ایران مهاجرت نکرده اما شاگردان متعدد او به ایران سفر کرده و برخی از آنها در ایران اقامت گزیده اند، زین الدین بن علی مشهور به شهید ثانی (متوفی 965) است. برخی از شاگردان وی، عالمان شناخته شده ای هستند همچون حسین بن عبدالصمد حارثی عاملی (متوفی 984) که بیشتر شهرت او به واسط فرزندش شیخ بهایی است اما برخی از شاگردان شهید ثانی، چهره های ناشناخته ای هستند و این ناشناخته بودن نیز از باب کم اهمیت بودن آنها و شان علمی آنان نیست. از میان این افراد اسکندر بیگ منشی در معرفی سادات زمان شاه طهماسب به فردی به نام میر رحمت الله پیشنماز اشاره کرده و درباره او نوشته است:
«میر رحمت الله پیشنماز: از سادات نجف اشرف و فضلاء عصر بود، در درگاه معلی منصب پیشنمازی داشت. مورد شفقت شاهانه و مشمول اعزاز و احترام خسروانه بود. بغایت متقی و پرهیزگار، شعر عربی را بسیار خوب می گفت، در علم فقه و تفسیر و حدیث مرتبه عالی داشت، شاگرد بی واسطه مجتهد مغفور شیخ زین الدین علیه الرحمه بود و اکثر اوقات شریفش صرف درس و بحث می شد و از افاده خالی نبود». (عالم آرای عباسی، ج 1، ص )
از گفته های اسکندر بیگ می توان دریافت که میر رحمت الله از سادات ساکن در نجف اشراف بوده و برای تحصیل به نزد شهید و احتمالا در بعلبک سفر کرده است. وی در تاریخی که شاید بعد از شهادت شهید ثانی بوده به ایران مهاجرت کرده و در قزوین سکونت یافته است. وی در قزوین پیشنماز مسجدی بوده که شاه طهماسب در آن نماز می گذارده است. یادداشت اسکندر بیگ انگیزه ای شد تا جستجوی در منابع داشته باشم به این امید که بتوانم اطلاعات بیشتری درباره این عالم امامی بیابم.
افندی در ریاض العلماء (ج 2، ص 374) درباره کسانی که درباره شهادت شهید ثانی شعری سروده اند، از سید رحمت الله نجفی یاد کرده و گفته که او قصیده ای بلند درباره شهید ثانی سروده هر چند افندی به متن آن قصائد در هنگامی که کتاب ریاض العلماء را در دست تألیف داشته، دسترسی نداشته است. همچنین افندی (همان، ج 2، ص 310) شرح حال میر رحمت الله را که وی از آن با لقب فتال نجفی یاد کرده، تنها بر اساس گفته های اسکندر بیگ که افندی آنها را به عربی ترجمه کرده، آورده و مطلب دیگری بر آن نیفزوده است. خاتون آبادی نیز در کتاب وقایع السنین و الاعوام در ذیل حوادث سال 984 که سال درگذشت شاه طهماسب اول است، بخشی درباره سادات زمان شاه طهماسب (ص 488 – 490) آورده که تلخیص همان گفته های اسکندر بیگ منشی است و از شخصیت مورد بحث ما تنها در حد ذکر اسم یعنی میر رحمت الله پیشنماز نجفی (ص 488) سخن گفته است. محمد شفیع حسینی عاملی نیز در کتاب محافل المؤمنین (ص 242) تنها مطالبی را که اسکندر بیگ آورده، نقل کرده و مطلب تازه ای بر آن نیفزوده است.
شیخ آقابزرگ طهرانی نیز در طبقات اعلام الشیعه: احیاء الداثر من القرن العاشر (ص 87) از میر رحمت الله نجفی یاد کرده و گفته که وی از شاگردان محقق کرکی (متوفی 940) بوده و امام جماعت در نجف در زمان شاه طهماسب بوده است. شیخ آقابزرگ در ادامه میر رحمت الله را شاعری نیکو در زبان عربی و فارسی یاد کرده و گفته که تخلص وی در اشعارش فتان بوده و اشاره کرده که شرح حال وی در روضة الصفا نیز آمده است. در عبارت نقل شده آقابزرگ که ظاهرا بر اساس شرح حال نجفی مندرج در کتاب روضة الصفا باشد، منصب پیشنمازی که اسکندر بیگ منشی به عنوان سمتی که نجفی در قزوین عهده دار آن بوده، به اشتباه به عنوان منصبی در نجف یاد شده است. همچنین استاد وی محقق کرکی و نه شهید ثانی ذکر شده است.
صاحب اعیان الشیعه (ج 7، ص 158) هفت بیت از قصیده ای نجفی را نقل کرده و گفته که او این اشعار را از نوشته ای یکی از معاصران خود نقل کرده است. نوشته معاصری که مرحوم امین مطلب خود را از آن نقل کرده، کتاب شهداء الفضیله مرحوم امینی است که در معرفی و شرح حال شهید ثانی (ص 143-144) ابیات بیشتری از قصیده ای نجفی را نقل کرده است هر چند به نظر می رسد که وی متن کامل قصیده را در اختیار داشته و بخش هایی از آن را نقل کرده است. اکنون جای پرسش این است که منبع امینی که این قصیده را از آن نقل کرده، چه بوده است؟ همچنین آیا اطلاع دیگری از میر رحمت الله نجفی می توان یافت؟
در هنگام تورق کتاب سراج الانساب نوشته سید احمد بن محمد بن عبدالرحمن کیاء گیلانی که متن آن را کتابخانه آیت الله مرعشی به تازگی (1385) برای بار دوم تجدید چاپ کرده، به مطلبی برخوردم که برای شناخت میر رحمت الله نجفی مفید است. کتاب سراج الانساب که در زمان شاه طهماسب صفوی و در سال 976 تألیف شده، اطلاعات ارزشمندی درباره سادات و اشراف زمیندار عصر صفویه دارد که تا آنجا که می دانم تنها ژان اوبن در مقاله مشهور خود درباره اشراف دوره شاه اسماعیل اول از آن بهره برده و تا کنون توجه جدی تری به این کتاب نشده است. کیاء گیلانی در جایی از کتاب خود (ص 147-148) از شخصی به نام میر رحمت الله پیشنماز یاد کرده و درباره او نوشته است:
نسب شریف امیر رحمة الله پیشنماز: رحمة الله بن عبدالله بن درویش علی ابن احمد بن منصور بن ظهیر بن علی بن محمد بن جلال الدین بن نجم الدین محمد بن ابوالمعالی بن الفوارس بن ابو الحسن جلال الشرف بن ابوالحسن محمد بن ابوالفتح محمد نقیب الکوفه بن ابی طاهر عبدالله بن ابوالفتح بن محمد بن محمد الاشتر بن عبیدالله الثالث بن ابوالفتح محمد بن عبید الله الثانی ابن علی الصالح بن عبیدالله الاعرج بن حسین الاصغر بن امام الهمام زین العبابدین علیه السلام.
احتمالا این فرد با شخصیت مورد بحث اسکندر بیگ ترکمان یکی باشد، بسیار زیاد است و تا شاهدی برای نقض این مدعا نباشد می توان وی را همان شخصیت مورد بحث اسکندر بیگ دانست. احتمالا جستجوهای بعدی بتواند به یافتن اطلاعات بیشتری درباره این عالم گمنام عصر صفویه منجر شود. متاسفانه نتوانستم منبعی که امینی در شهداء الفضیله قطعاتی از قصیده میر رحمت الله نجفی را از آن نقل کرده، بیابم.