ابوالفتح کراجکی و کتاب الرساله العلویه

«از سلسله مصادر بحار الانوار»، کار جدیدی است که در قم آغاز شده و انتشارات دلیل ما، کار انتشار آثار این مجموعه را برعهده دارد. از تازه ترین آثار منتشر شده این مجموعه کتاب الرساله العلویه فی فضل امیر المؤمنین علی سائر البریه که بیشتر به کتاب التفضیل شهرت دارد از نگاشته های عالم، محدث و فقیه امامی قرن پنجم ابوالفتح محمد بن علی کراجکی (متوفی 449) است. نوشتار حاضر گزارشی از اهمیت این کتاب ها و نکاتی درباره تصحیح و برخی مطالب این کتاب است.

أبوالفتح محمد بن علی بن عثمان الکراجکی، الرسالة العلویة فی فضل امیر المؤمنین صلی الله علیه علی سائر البریة سوی سیدنا رسول الله صلی الله علیه و آله المعروف بالتفضیل، تحقیق السید عبدالعزیز الکریمی (قم، انتشارات دلیل ما، 1427/1385ش).

***

از دشواری های جدی محققان تاریخ تشیع، خاصه در قرن های پنجم به بعد، مفقود شدن آثار تاریخنگارانه امامیه در آن برهه را در بر می گرفته است. به عنوان مثال آثار مختلف عالم امامی قرن هفتم یحیی بن حمید مشهور به اِبْن‌ِ اَبى‌ طَى‌‌ (575 - حدود 630‌) که آثار مهم تاریخ نگاری او چون ‌ معادن‌ الذهب‌ فى‌ تاريخ‌ الملوك‌ و الخلفاء و ذوي‌ الرُّتب‌ است‌ كه‌ مورد استفادة مورخان‌ پس‌ از وي‌ به‌ ويژه‌ ابن‌ فرات‌ و ابو شامه‌ بوده و تنها دانسته های ما از این کتاب، محدود به نقل قولهایی این دو از این اثر اوست و کتاب الحاوي‌ فى‌ رجال‌ الامامية را می توان نام برد که مورد استفاده ذهبی و ابن حجر عسقلانی بوده و اطلاعاتی درباره فقهاء و عالمان شیعه به نقل از آن آورده اند، مفقود شده است. از این رو برای جبران بخشی از کمبود منابع، دست یابی به آثار تألیف شده عالمان و فقیهان امامی این دوره ها، اهمیت فراوانی برای شناخت تاریخی آن ادوار دارد و از این دست آثار، کتابهای متعدد عالم نامور امامی قرن پنجم ابوالفتح محمد بن علی بن عثمان کراجکی (متوفی 449) اهمیت فراوانی دارد.

کراجکی و منابع شرح حال او

مهمترین منبع برای شرح حال این عالم امامی، نقل قولهایی ذهبی است که باید از کتاب الحاوی ابن ابی طی برگرفته باشد. ذهبی در اشاره به کراجکی می نویسد:

«أبوالفتح محمد بن علی الکراجکی، شیخ الشیعه، و الکراجکی هو الخیمی: مات بصور فی رابع ربیع الآخرسنه تسع و أربعین و أربع مائه، و له عده مصنفات. و کان من فحول الرافضه، بارع فی فقههم و اصولهم، نحوی، لغوی، منجم، طبیب، رحل الی العراق و لقی الکبار کالمرتضی.

و له کتاب تلقین أولاد المؤمنین، و کتاب الأغلاط مما یرویه الجمهور، و کتاب موعظه العقل/ العقلاء للنفس، و له کتاب المنازل قد سیره إلی أن بلغ إلی سنه خمس و خمسین و خمس مئه، و کتاب ما جاء علی عدد الاثنی عشر و کتاب المؤمن ألی غیر ذلک ...» (شمس الدین محمد بن احمد ذهبی (متوفی 748)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، حققه و ضبط نصه و علق علیه بشار عواد معروف (بیروت: دار الغرب الإسلامی، 1424/ 2003)، ج 9، ص 743؛ صلاح الدین خلیل بن ایبک الصفدی، کتاب الوافی بالوفیات، باعتناء دیدرینغ (ویسبادن 1394/1974)، ج 4، ص 130 که شرح حال کراجکی را از تاریخ الاسلام ذهبی نقل کرده است).

در دیگر منابع، اطلاع دیگری نیز درباره او آمده و گفته شده که کراجکی در شهر رمله سکونت داشته است که این مطلب و اهمیت آن در سطور بعدی مورد بحث قرار خواهد گرفت.

الرساله العلویه

بحث از افضلیت حضرت امیر علیه السلام و دلایل کلامی، حدیثی و حتی تاریخی درباره آن، از موضوعات مورد توجه عالمان امامی و حتی متکلمان معتزلی و دیگر فرق اسلامی در قرن اولیه بوده است و اهمیت این مسئله تا بدان حد بوده که آثار مختلفی تحت عنوان التفضیل که به بحث از این مسئله اختصاص داشته، به صورت تک نگاری هایی تألیف شده است که متاسفانه بیشتر آگاهی ما درباره این آثار، محدود به نام نویسندگان این گونه آثار است که محقق محترم (ص 15-18) فهرستی از این آثار را در آغاز الرساله العلویه ذکر کرده اند. الرساله العلویه که در برخی منابع از آن به عنوان التفصیل نیز یاد شده به گمان مصحح (ص 31-32) بهتر است به نام الرساله العلویه ذکر شود و دلایلی نیز برای این نظر ارایه شده است (همچنین برای آثار مشابه بنگرید به کتاب اهل البیت فی المکتبة العربیة از مرحوم سید عبدالعزیز طباطبائی). کتاب که بر اساس دو نسخه خطی منتشر شده است، رساله ای کوتاه است و در آغاز کراجکی از نگارش خود از نقیب علویان یاد کرده که حضور یافتن کراجکی در مجالس او باعث نگارش این کتاب شده است. محقق محترم، فرد مورد اشاره کراجکی را سید مرتضی معرفی کرده که ظاهرا نادرست باشد. برای این نظر می توان به دلایلی از متن کتاب استناد نمود. در متن کتاب (ص 72) کراجکی مباحثی را با استناد به سید مرتضی نقل کرده و شیوه نقل قول او نشانگر آن است که کراجکی کتاب را باید به شخصی دیگر تقدیم کرده باشد. معمای شناخت هویت نقیب علویان را می توان بر اساس گفته شرح حال نگاران کراجکی که از اقامت او در رمله سخن گفته اند، به حدس بیان کرد. از نقیبان شهر رمله نام ابوطالب هاشم بن زید بن حسین بن طاهر بن یحیی بن حسن عقیقی (الشجره المبارکه، ص 165) و ابوالسرایا احمد بن محمد بن زید بن لعی بن عبدالله/ عبیدالله بن علی بن جعفر بن احمد السکین (همان، ص 155) دانسته است که احتمالا کراجکی کتاب را به نام یکی از این دو یا یکی دیگر از نقیبان شهر رمله نگاشته باشد. اشکالات چندانی در تصحیح متن کتاب وجود ندارد. اشکال بارزی که به چشم می خورد عدم رعایت ترتیب تاریخی منابع. مواردی در کتاب موجود است که تعلقیات و حواشی محقق محترم ترتیب تاریخی ندارد. به عنوان مثال در صفحه 19، پاورقی که به ذکر منابع شرح حال کراجکی اختصاص یافته، ترتیب تاریخی ندارد کما اینکه محقق محترم به ارتباط منابع با یکدیگر نیز توجه ای نکرده اند. به عنوان مثال اینکه اطلاعات کدام منبع اصیل بوده و دیگر منابع اطلاعات خود را از روی آنها نگاشته اند، مورد توجه قرار نگرفته و همین اشکال در بحث مؤلف از زندگی کراجکی نیز در متن به چشم می خورد (ص 19-23) و محقق محترم اشاره ای به اینکه منبع شرح حال کراجکی در منابع اهل سنت، شرح حال نقل شده او در کتاب الحاوی ابن ابی طی نبوده، نکرده اند. در صفحه 47 حدیثی نقل شده که سلسله سند آن در متن افتادگی دارد و عبارت ذکر شده در پاورقی درست است و باید به متن انتقال یابد. شاید توضیح نکته ای درباره این سلسله سند خالی از فایده نباشد. احمد بن محمد بن سعید مشهور به ابن عقده از عالمان و محدثان به نام زیدی است که روایت نقل شده ظاهرا برگرفته از امالی احمدبن عیسی بن زید علوی (متوفی 247ق) باشد که به روایت شاگرد علوی، یعنی محمد بن منصور مرادی (متوفی 292) در محافل زیدی کوفه متداول بوده است. البته با توجه به نام افراد دیگر ذکر شده در ادامه سلسله سند یعنی حسین بن علوان از ابوخالد واسطی به نظر حدیث نقل شده از مجموع الحدیثی والفقهی زید بن علی باشد. همین اشکال در حدیث نقل شده در صفحه بعد (ص 48) وارد است که نام احمد بن عسیی بن زید به احمد بن صبیح تصحیف شده است اما سلسله سند به نحو درست نقل شده است. از نکات جالب توجه کتاب اشاره و نقلی از کتاب عیون المسائل ابوالقاسم کعبی (متوفی 319) متکلم نامور معتزلی و کتاب المغنی قاضی عبدالجبار همدانی (متوفی 415) است که کراجکی (ص 74) نقل هایی از آنها آورده که نقل کراجکی از کتاب عیون المسائل با توجه به در دسترس نبودن متن آن اهمیت فراوانی دارد. انجام نسخه حاوی اطلاعات ارزشمند است از جمله یکی از نسخه های کتاب، از نسخه های است که عالمان جبل عاملی با خود به ایران آورده اند. کتاب حاضر علاوه به ارزش خود به عنوان یکی از ذخائر تراثی، می تواند برای پژوهشگران تاریخ تشیع نیز مفید و سودمند باشد. شکل ظاهری کتاب همانند دیگر آثار منتشر شده مجموعه منابع بحار الانوار بسیار چشم نواز و زیبا است. پایان بخش نوشتار را با کلامی از متکلم مشهور معتزلی نظام به انجام می رسانم که شیخ طوسی در امالی (ص 588) خود آن را نقل کرده است:

«...عبد الوهاب بن أبي حية وراق الجاحظ ، قال : سمعت الجاحظ عمرو بن بحر يقول : سمعت النظام يقول : علي بن أبي طالب ( عليه السلام ) محنة على المتكلم، إن وفاه حقه غلا، وإن بخسه حقه أساء ، والمنزلة الوسطى دقيقة الوزن حادة اللسان، صعبة الترقي إلا على الحاذق الذكي».