«
دشواری جدی مطالعات تاریخی جریان های دینی به مسائل متفاوتی مرتبط است از جمله اینکه جریان های مختلفی که در قرون گذشته در بطن جریانی که اینک ما نگاهی منسجم و کلی به آن داریم وجود داشته که ادبیات و متون خاص خود را داشته است اما اینکه از آن حجم متون تنها تعداد اندکی در اختیار ما قرار گرفته و این دشواری جدی برای محقق پدید می آورد اما بیشک نباید از خاطر برد که در تمام جریان های دینی، طیف های مختلفی وجود داشته است که عقاید آنها با یکدیگر تفاوت داشته است و در مقام تعمیم دادن کلی، باید به این مطلب توجه کافی داشت. نکته دیگر روند تحول عقاید درباره یک موضوع در بستر کلی جامعه اسلامی است. به دیگر سخن در نگاه تاریخی درباره شکل گیری و تحول عقاید، نمی توان از نظرات رایج در خارج از حلقه های تأثیر گذار بیرون فرقه ای بر تحولات درون فرقه ای گروه ها غافل بود. این اشکالات کلی در نوشته های شیعه شناسی محققان مراکز فلسطین اشغالی وجود دارد و ضعف جدی مطالعات آنها محسوب می شود.
مسئله مصحف فاطمه (سلام الله علیها) در سنت شیعی و تلقی گروه های مختلف درباره آن و اساسا شکل گیری و تلقی امامیه از این مسئله در بستر تاریخی موضوع مطالعه خالد سنداوی در مقاله مصحف فاطمه: قرآن شیعی؟ قرار گرفته است. سنداوی در آغاز مقاله خود بحثی از اعتقادات شیعه در باب اینکه امام معصوم چه خصوصیات خاصی در تلقی امامیه دارد (از جمله در اختیار داشتن زره پیامبر، شمشیر پیامبر و غیره) اشاره کرده و پس از آن به بحث از باور شیعه درباره دانش های ائمه پرداخته که آنان از پیامبر به ارث برده اند و به آثاری چون الجفر الاحمر، الجفر الابیض، مزامیر داود، صحیفه، الصحیفة الجامعة، کتاب علی[1] و اثر مورد بحث در نوشتارش مصحف فاطمه پرداخته است (ص 58-60).
بحث از مصحف فاطمه (ص 60-61) با گزارشی از تحریر های مختلف مصحف فاطمه که از اخبار امامیه قابل تفکیک است، آغاز شده است. بر اساس خبری که در اثر منسوب به صفار قمی، یعنی کتاب بصائر الدرجات (ص 150) آمده، تحریری از این کتاب در هفتاد روز بعد از وفات پیامبر به دست آن حضرت نگاشته شده و در این دوران جبرئیل بر ایشان کلماتی را املاء می کرده تا تسلای خاطر ایشان بابت درگذشت پدرش باشد. به گمان سنداوی این گزارش متداولترین صورت مقبول درباره مصحف فاطمه در میان شیعیان است. در گزارش دیگر مصحف فاطمه در اخبار امامیه گفته شده است که سه فرشته مقرب، جبرائیل، میکائل و اسرافیل در یکی از شب های جمعه اخباری را در حالی که ایشان به عبادت مشغول بوده اند، خوانده اند (طبری شیعی، دلائل الامامه، ص 28). گزارش دیگر درباره مصحف فاطمه، خبری است که از کتابت این کتاب در زمان پیامبر حکایت دارد که به کتابت علی و املاء جبرئیل بوده است (صفار قمی، بصائر الدرجات، ص 157، شماره 16). سنداوی همچنین اخبار دیگری را درباب چگونگی تدوین مصحف فاطمه گردآورده است (ص 61).
نکته ای که در همین آغاز توجه را به خود جلب می کند، بی توجهی سنداوی به اسناد این روایات است (بحث بر سر ضعیف یا قوی بودن روات نیست، بلکه مقصود من در اینجا نگاه تاریخی برای بررسی اخبار و تداول و یا شکل گیری خبر در بین کدام طیف امامیه است که دست کم اسناد حدیث به خوبی می تواند این مطلب را نشان دهد) و حتی زمان شکل گیری یا تداول این اخبار و یا حتی رواج آن میان چه حلقه های از امامیه است. سنداوی به بحث از محتوی کتاب فاطمه در اخبار امامیه (ص 61-62)، وصف ظاهری مصحف (ص 62)، در اختیار بودن کتاب در نزد ائمه شیعه (ص 62)، اخباری درباره امامانی که کتاب را خوانده اند (ص 63)، خلط میان کتاب الجفر و مصحف فاطمه در برخی اخبار (ص 63-64) و سرانجام به طرح مسئله قرآن و مصحف فاطمه پرداخته است. وی اشاره کرده که در سنت امامیه گفته شده که محصف فاطمه، قرآن نبوده اما وی معتقد است که با توجه به معنی و کاربرد کلمه مصحف در سنت اسلامی، مصحف فاطمه در حقیقت قرآن تدوین آن حضرت بوده و نظرات امامیه در انکار قرآنی بودن این مصحف ناشی از تقیه است (ص 64-66)[2].
[1] مطالب سنداوی درباره کتاب علی بسیار آشفته و نادرست است. او در بحث از کتاب علی چنین نوشته است:
«کتاب علی. این اثر نسخه ای از قرآن بوده که پیامبر در بستر مرگ (علی بن ابراهیم القمی، تفسیر، ج 2، ص 451؛ مجلسی، بحار الانوار، ج 92، ص 48) به علی دستور داده تا به جمع آوری آن اقدام کند. علی علیه السلام این کار را در ظرف سه روز انجام داد. بر طبق خبر دیگری، نقل شده از ابن عباس (متوفی 687میلادی) گردآوری این قرآن شش ماه به طول انجامید (ابن شهر آشوب، 1959، ج 2، ص 14). بر اساس نظر شیعه، این تنها نسخه کامل قرآن بوده است (امیر معزی، 1994، ص 74).
ادعا شده است که ترتیب سور در این مصحف بر اساس نزول بوده (مرتضی، 1989، ص 159). همچنین در هر مورد آیه منسوخ با آیه ناسخ مورد اشاره قرار گرفته است (مجلسی، بحار الانوار، ج 92، ص 74). همچنین شیعیان اعتقاد دارند که این تحریر قرآن حاوی تفسیر، شرح شرایطی که آیات نازل شده اند (اسباب النزول) (مجلسی، همان، ج 92، ص 41) تمیز میان آیات محکم و متشابه و نام صادقین و کاذبین بوده است (طبرسی، 1982، ج 1، ص 383) (سنداوی، ص 59).
سنداوی در این گزارش خود به چندین مطلب توجه نکرده است. نخست تلقی امامیه (البته در ادوار مختلف تاریخی که باید به دقت در منابع رهگیری شود) از کتاب علی را با مصحف علی نفهمیده است. کتاب علی که در منابع از آن یاد شده است، اثری حدیثی – فقهی بوده است در حالی که مصحف علی، ظاهرا قرآنی با تدوین آن حضرت. همچنین خطای دیگر سنداوی در تعمیم دادن های کلی و بی توجهی به جریان های مختلف امامیه است که دست کم در دوران های اولیه حضور جدی داشته اند و میراث آنها در قرون بعدی با توجه کمتر به این معقوله ها گردآوری شده است. تنبهات عالمانه فقیه ارجمند شیعه آیت الله العظمی بروجردی در باب مصحف علی و اخبار راجع به تدوین قرآن توسط آن حضرت (که به عقیده ایشان صدر آن را عامه جعل کرده اند و ذیل آن را خاصه بسط داده است) نکات قابل توجهی است که بررسی جدی اخبار ناظر به این ماجرا را طلب می کند. برای بحثی از مصحف علی علیه السلام بنگرید به سید حسین مدرسی طباطبائی، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، ترجمه سید علی قرائی و رسول جعفریان (قم 1383ش)، دفتر اول، ص 22-32.
[2] برای بحثی درباره مصحف فاطمه سلام الله علیها بنگرید به: مدرسی، همان، دفتر اول، ص ۳۹-۴۲.
