در میان شخصیت های برجسته زیدی ایرانی که نقش مهمی در تکوین و گسترش فقه زیدیه ایفا کرده اند، بیشک ابوالعباس احمد بن ابراهیم حسنی، چهره ای است که بر محوری بودن نقش و جایگاه وی در این تحولات اتفاق نظر وجود دارد. در این نوشتار کوتاه قصد بررسی جایگاه و منزلت او را ندارم و علاقه مندان می توانند به مطالبی که دوست ارجمند آقای حسن انصاری قمی در این خصوص در همین وب لاگ نگاشته اند، رجوع کنند. نوشته حاصر ترجمه مدخل حسنی در دانشنامه ایرانیکا به قلم استاد ارجمند ویلفرد مادلونگ است که فرصتی متن آن را به فارسی برگرداندم و اینک شاید این نوشته به کار عزیزی بیاید.
حسنی، ابوالعباس احمد بن ابراهیم، فقیه زیدی از آمل طبرستان که در نیمه نخست قرن سوم هجری / نهم میلادی فعالیت داشته و سه امام زیدی خزری نزد او درس خوانده اند. سلسله نسب کامل او چنین است: احمد بن ابراهیم بن حسن بن ابراهیم بن حسن بن محمد بن سلیمان بن داود بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب. نیای او محمد سلیمان شورش زیدی را در مدینه همزمان با قیام ابوالسرایا در عراق به سال 199/814 به راه انداخته است. پدر بزرگ او، حسن بن ابراهیم به آمل مهاجرت کرد و به بنیانگذار زیدی در یمن، یحیی بن حسین الهادی الی الحق که مادرش، عمه پدری او بود، در هنگام دیدار الهادی از آمل میان سالهای 270/884 و 275/889 مساعدت کرده است. ابوالعباس حسنی یکی از مهمترین مروجان مذهب فقهی – کلامی الهادی در طبرستان در عصر خود بوده است، هر چند او را در جرگه قاسمیه، مذهب فقهی بنیان نهاده شده توسط جد الهادی قاسم بن ابراهیم رسی و در میان ناصریه، مکتب فقهی بنا شده توسط ناصر اطروش نیز شمرده اند. دیگر اخبار که ابوالعباس در آغاز از امامیه بوده، ناموثق است.
مطالب چندانی درباره سالهای اولیه آموزشی حسنی در فقه دانسته نیست. زمانی که او از ری در 322/934 به عنوان فردی جوان دیدار کرده، پیش از آن تبحر لازم در فقه را کسب کرده بود که به دفاع از عقاید الهادی بپردازد. بر طبق گفته خود او (ابوطالب هارونی، الافادة، ص 132) وی به رفته بود تا عالم زیدی کوفی ابوزید عیسی بن محمد علوی و عالم محدث متبحر شافعی ابن ابی حاتم رازی و کسان دیگری را ببیند. او همچنین در مجالس مناظرات فقیه حنفی ابوبکر الخطاب حضور داشته و احتمالا در همانجا و در نزد ابوبکر محمد بن ابراهیم مقانعی رازی، شاگرد ابوالقاسم بلخی، دانش کلام را فرا گرفته باشد. همچون الهادی، حسنی نیز پیرو مکتب اعتزالی بغداد بوده است. دانسته است که در کوفه، مکه، و همدان سماع حدیث کرده است. از میان جمله کسانی که او از آنها سماع حدیث کرده، عالم زیدی برجسته ابن عقده در کوفه و عبدالعزیز بن اسحاق بن جعفر مشهور به ابن بقال در بغداد و تدوین گر مجموع الفقه زید بن علی را می توان برشمرد. او به ابوعبدالله بن داعی که بعدها به امام المهدی شهرت یافت (متوفی 360/970) در 320/930 فقه زیدی را آموخته است. بعدها او به برادران بطحانی، ابوالحسین مشهور به امام المؤید بالله (متوفی 411/1020) و ابوطالب مشهور به الناطق بالحق، متوفی حدود 424/1033) فقه و کلام آموخته است.
آثار او مشتمل است بر : 1 – شرح الاحکام. شرحی بر اثر جامع فقهی الهادی، کتاب الاحکام. این شرح مشتمل بر شش مجلد بوده است و تا قرن یازدهم هجری / هفدهم میلادی در یمن موجود بوده است. 2 – شرح المنتخب، شرحی بر اثر مختصر فقهی الهادی به نام المنتخب. 3 – النصوص، درباب متون استدلالی فقهی که به کرات در منابع متاخر فقهی زیدی از آن نقل قول شده است. 4 – شرح النصوص، شرحی بر کتاب پیشین.5- مسائل الخلاف که در آن به بحث از مسائل مورد اختلاف میان عقاید فقهی الهادی و قاسم و ابوحنیفه و شافعی پرداخته است. 6- الرد علی الناحل لاختلاف بین الهادی و الناصر للحق که در آن او احتمالا استدلالهای کرده باشد که اختلافی میان نظرات فقهی الهادی و ناصر اطروش نیست. 7 – المصابیح، مشتمل بر شرح حال پیامبر و ائمه زیدی که به صورت خطی باقی است و به علت وفات حسنی، ناتمام است و شاگردش علی بن بلال آملی آن را بر اساس منابع باقی مانده از حسنی تکمیل کرده است. کتاب المصابیح بازتاب دهنده حمایت جدی حسنی از امامت قاسم، الهادی و فرزندان او، محمد المرتضی و احمد الناصر است. همچنین بازتاب دهنده خصومت نسبت به امیران طبرستان، حسن بن زید و محمد بن زید که حسنی آنها را به عنوان حاکم غیر عادل (ظالم) ترسیم کرده است.
تاریخ ارایه شده برای درگذشت او در منابع متاخر 352/964 است که زود می نماید اگر تاریخ تولد ابوطالب الناطق بالحق که 340/951-952 ارایه شده در منابع زیدی، درست باشد. مرقد او در آمل تا قرن هفتم هجری / سیزده میلادی هنوز شناخته شده و مورد زیارت زیدیان بوده است.
کتابشناسی: ابوطالب یحیی بن الحسین، الافادة، تحقیق محمد یحیی سالم عزان (صعده، 1417/1996) ذیل نمایه حسنی؛ ویلفرد مادلونگ، اخبار الائمة الزیدیة (بیروت 1978)، ذیل نمایه؛ ابن ابی رجال، مطلع البدور، نسخه خطی، نقل شده در ذیل عنوان حسنی در احمد بن عبدالله جنداری، تراجم الرجال (قاهره، 1341/1923)، ص 3؛
E. Griffini, Corpus juris di Zayd b ÝAli,