نکاتی درباره محمد بن علی حیانی : عالم گمنام جبل عاملی

نبود اثر جامعی در تاریخ نگاری در میان شیعیان متاخر و از دست رفتن آثار نگاشته شده عالمان جبل عاملی در جریان انتقال میراث جبل عامل به ایران، به ناشناخته ماندن هویت برخی از عالمان عاملی عصر صفویه منجر شده است. این وضعیت خاصه درباره عالمانی که به ایران مهاجرت نکرده و جایگاه فقهی متوسطی نیز داشته اند، بیشتر است. از میان این عالمان، شخصی به نام شمس الدین محمد بن علی حیانی (زنده در 965) را می توان یاد کرد. دانسته های ما درباره این فرد اندک است و شیخ حر عاملی نیز شرح حال وی را ذکر نکرده است. در مجموعه ای نفیس از رسائل مختلف عالمان امامیه که در دانشگاه تهران (کتابخانه مرکزی، شماره 2144) قرار دارد و تحت تملک تاج الدین حسین صاعد بن شمس الدین طوسی واعظ و فقیه که استاد روایت سید حسین بن حیدر کرکی، شاگرد نامور شیخ بهایی بوده و بر این اساس خود طوسی نیز از عالمان عصر شاه عباس اول صفوی می باشد، رساله ای توجه مرا به خود جلب کرد. رساله سی و چهارم مجموعه، رساله ای عربی است از محمد بن علی حیانی که مرحوم دانش پژوه به خطا آن را جبائی خوانده و در ادامه گفته که وی نیای شیخ بهایی (متوفی 1030) است که گفته اخیر وی نیز نادرست است. (محمد تقی دانش پژوه، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، مجلد نهم (تهران 1340ش/1961م)، ص 804-832. مطلب مورد بحث در صفحه 828 ذکر شده است. دانشگاه تهران از دادن این تصویری از این نسخه به دلیل نفیس بودن خود داری کرد. در هر حال جای آن دارد که این مجموعه به صورت عکسی منتشر شود و برخی از رساله های این مجموعه در نوع حود منحصر به فرد است. امیدوارم که یکی از مراکز تحقیقاتی در قم که می توانند این نسخه را از حبس دانشگاه تهران رها کنند توجه شان به این مطلب جلب شود و بتوانند این نسخه بسیار نفیس که کم از سفینه تبریز ندارد، را در اختیار اهل علم قرار دهند.)

افندی که به مجموعه حاضر (که مرحوم دانش پژوه نام دستور را بر آن نهاده) دسترسی داشته است (ریاض العلماء، ج 2، ص 377-381) متن کامل خواب را نقل کرده است (در متن چاپ شده ریاض العلماء، نام حیانی به جبانی تصحیف شده است).

اصل این رساله در حقیقت بخشی از رساله بغیه المرید من الکشف عن احوال الشیخ زین الدین الشهید نوشته محمد بن علی بن حسن العودی الجزینی بوده است. نسخه ای از کتاب بغیه المرید که در اختیار علی بن محمد عاملی بوده و در کتاب الدر المنثور از آن نقل کرده در این بخش ناقص بوده و عاملی خواب را از بر اساس نسخه ناقص خود نقل کرده و نام حیانی که در ابتداء خواب ذکر شده، نیاورده است (الدر المنثور، ج 2، ص 192-197 عبارت پایانی در متن افندی چند سطری افتادگی دارد و عبارت در متن الدر المنثور کامل است و با انجام ذکر شده در نسخه کتابخانه دانشگاه تهران یکی است). این مطلب دلالت بر این دارد که عالمان ایرانی نسخه ای دست کم کاملتر از آنچه که در اختیار علی بن محمد عاملی در هنگام تألیف الدر المنثور در اختیار داشته، در دست داشته اند. ابن العودی نیز خود در ضمن کتاب بغیه المرید از حضورش در قزوین و سفر به مشهد سخن گفته است احتمالا تاج الدین طوسی این نسخه را از روی نسخه ای از کتاب بغیه المرید استنساخ کرده باشد.

درباره اهمیت این خواب و تحلیل محتوی آن استاد ارجمند دون استوارت در مقاله خود با عنوان اعدام شهید ثانی توسط مقامات عثمانی مطالب سودمندی را آورده است. در کتاب معجم قری جبل عامل نوشته شیخ سلیمان ظاهر  (۱۲۹۰-۱۳۸۰/۱۸۷۳-۱۹۶۰)، ج ۱، ص ۱۳۲-۱۳۴ اطلاعات خوبی درباره روستای بنی حیان که در نزدیکی مرجعیون قرار دارد، آمده و ظاهر از منبعی که به آن اشاره نکرده ابیاتی از شیخ شمس الدین محمد حیانی که به احتمال زیاد همین حیانی مؤلف رساله مورد بحث است، نقل کرده که در مدح اهل بیت است. ظاهر اشاره کرده که حیانی از عالمان قرن دهم هجری است.